««ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ԴԱՏԱԿԱՆ ՕՐԵՆՍԳԻՐՔ» ՍԱՀՄԱՆԱԴՐԱԿԱՆ ՕՐԵՆՔՈՒՄ ԼՐԱՑՈՒՄՆԵՐ ԿԱՏԱՐԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ» ՍԱՀՄԱՆԱԴՐԱԿԱՆ ՕՐԵՆՔԻ ՆԱԽԱԳԻԾ

ՀԻՄՆԱՎՈՐՈՒՄ

 

««ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ԴԱՏԱԿԱՆ ՕՐԵՆՍԳԻՐՔ» ՍԱՀՄԱՆԱԴՐԱԿԱՆ ՕՐԵՆՔՈՒՄ ԼՐԱՑՈՒՄՆԵՐ ԿԱՏԱՐԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ» ՍԱՀՄԱՆԱԴՐԱԿԱՆ ՕՐԵՆՔԻ ԸՆԴՈՒՆՄԱՆ

 

1. Ընթացիկ իրավիճակը և իրավական ակտի ընդունման անհրաժեշտությունը.

Սահմանադրության 174-րդ հոդվածը կարգավորում է Բարձրագույն դատական խորհրդի (այսուհետ՝ ԲԴԽ) կազմավորման կարգն ու դրա անդամներին ներկայացվող պահանջները:

ԲԴխ-ն կազմված է տասն անդամներից, որոնցից հինգին ընտրում է Ազգային ժողովը` գիտության ոլորտի և այլ հեղինակավոր իրավաբանների թվից` պատգամավորների ընդհանուր թվի ձայների առնվազն երեք հինգերորդով, իսկ հինգին` Դատավորների ընդհանուր ժողովը` դատավորների թվից: Այս կերպ դատական իշխանության անկախությունը երաշխավորող կենտրոնական մարմնի ձևավորման համատեքստում կարևորվում է լայն քաղաքական համաձայնությունը խորհրդարանում ներկայացված քաղաքական ուժերի միջև, ինչը նպաստում է նաև առավել որակյալ իրավաբանների ընտրությանը խորհրդի կազմում:

Ազգային ժողովի պատգամավորների կողմից ընտրվող ԲԴԽ անդամների մասով նախատեսված է միայն մեկ սահմանափակում՝ վերջինս չի կարող լինել դատավոր, իսկ ԲԴԽ ոչ դատավոր անդամի առաջադրվելուց առաջ` որոշակի ժամանակահատվածում կուսակցական կամ քաղաքական պաշտոն զբաղեցնելու, ինչպես նաև քաղաքական գործունեությամբ զբաղվելու մասին սահմանափակումը բացակայում է: Մինչդեռ միջազգային փաստաթղթերում բազմիցս կարևորվել է նշված պաշտոնում առաջադրվող անձանց համար մինչև առաջադրումը քաղաքական բնույթ ունեցող գործունեությամբ զբաղվելու ժամկետային սահմանափակում (cooling-off period) նախատեսելու անհրաժեշտությունը:

Նախ կարևոր է ընդգծել, որ «Հայաստանի հանրապետության դատական օրենսգիրք» սահմանադրական օրենքը (այսուհետ` Օրենք) արդեն իսկ նախատեսում է ԲԴԽ-ի արտաքին տեսանելի անկախության, ներքին ու արտաքին ճնշման դեմ ուղղված պաշտպանության երաշխիքներ՝ ԲԴԽ անդամների մասով կիրառվում են անհամատեղելիության խիստ պահանջներ, իսկ ԲԴԽ ոչ դատավոր անդամ թեկնածուների՝ օրենսդրությամբ սահմանված որակավորման պահանջներին համապատասխանությունն ապահովելու համար նախատեսված են անհրաժեշտ իրավակարգավորումներ:

Այսպես.

• Օրենքի 4-րդ հոդվածի 1-ին մասը, 5-րդ հոդվածի 1-ին մասը և 83-րդ հոդվածի 1-ին մասը սահմանում են նմանատիպ անհամատեղելիության պահանջներ ԲԴԽ դատավորների և մյուս անդամների համար. նրանք չեն կարող զբաղվել քաղաքական գործունեությամբ, զբաղեցնել որևէ պաշտոն պետական կամ տեղական ինքնակառավարման մարմիններում (իսկ դատավորի դեպքում՝ նրա կարգավիճակի հետ չառնչվող պետական կամ տեղական ինքնակառավարման մարմիններում), զբաղեցնել որևէ պաշտոն առևտրային կազմակերպություններում կամ զբաղվել ձեռնարկատիրական գործունեությամբ կամ կատարել վճարովի աշխատանք՝ բացառությամբ գիտական, կրթական և ստեղծագործական աշխատանքի,
• Օրենքի 66-րդ հոդվածի 2-րդ մասը նախատեսում է, որ դատավորների վարքագծի կանոնները, ի թիվս այլնի, պարտադիր են Ազգային ժողովի կողմից ընտրվող ԲԴԽ անդամների համար,
• Օրենքի 83-րդ հոդվածի 5-րդ մասը նախատեսում է, որ այնքանով, որքանով հնարավոր է, և եթե այլ բան նախատեսված չէ Օրենքով, Ազգային ժողովի կողմից ընտրված ԲԴԽ անդամնի նկատմամբ կիրառելի են 51-րդ հոդվածը (Դատավորի անձեռնմխելիությունը), 57-րդ հոդվածը (Դատավորի աշխատավարձը և սոցիալական երաշխիքները), վերջինս, ինչպես և դատավորները, կաշկանդված է նաև իր պաշտոնն ստանձնելիս օրենքով սահմանված համապատասխան երդմամբ (82-րդ հոդվածի 2-րդ մաս),
• Օրենքի 85-րդ հոդվածի 1-ին մասը սահմանում է, որ ԲԴԽ-ի անդամին ԲԴԽ-ն կարող է ենթարկել կարգապահական պատասխանատվության` նույն Օրենքով սահմանված դատավորի վարքագծի կանոնները խախտելու համար, բացառությամբ նույն օրենքի 69-րդ հոդվածի 1-ին մասի 11-րդ կետով սահմանված կանոնը խախտելու դեպքերի (դատավորը քննում է նվեր ընդունելու վերաբերյալ օրենսգրքով նախատեսված սահմանափակումները),
• Օրենքի 86-րդ հոդվածի 3-րդ մասը սահմանում է, որ ԲԴԽ-ի անդամի լիազորությունները դադարեցվում են՝ 1) անհամատեղելիության պահանջները խախտելու դեպքում, 2) քաղաքական գործունեությամբ զբաղվելու դեպքում, (...),
• Սահմանադրության 174-րդ հոդվածի 3-րդ մասը և Օրենքի 80-րդ հոդվածի 5-րդ մասը սահմանում են հատուկ պահանջներ, որոնք վերաբերում են, ի թիվս այլնի, ոչ դատավոր անդամների թեկնածուների մասնագիտական հմտություններին և փորձին, մասնավորապես` ոչ դատավոր անդամի թեկնածուն պետք է լինի կա՛մ իրավագետ, կա՛մ վաստակաշատ իրավաբան՝ բարձր մասնագիտական որակավորմամբ և առնվազն տասնհինգտարվա փորձով,
• «Ազգային ժողովի կանոնակարգ» սահմանադրական օրենքի 53-րդ, 135-րդ հոդվածները, 144-րդ հոդվածի 2-րդ ու 7-րդ մասերը սահմանում են, որ թեկնածու առաջադրելիս խմբակցությունը պետք է ապացույցներ ներկայացնի թեկնածուի` օրենսդրական պահանջներին համապատասխանելու վերաբերյալ, հակառակ դեպքում Ազգային ժողովի նախագահը հիմնավորումներով վերադարձնում է առաջադրումը: Քվեարկությունից առաջ առաջադրող խմբակցության ներկայացուցիչը և թեկնածուն պետք է ելույթ ունենան ոչ դատավոր անդամի պաշտոնում վերջինիս համապատասխանության վերաբերյալ, իսկ պատգամավորներն իրավունք ունեն նրանց հարցեր տալու: Ավելին` նշանակման ընթացակարգը հրապարակային է, և Ազգային ժողովը կարող է ոչ դատավոր անդամ ընտրել միայն ձայների երեք հինգերորդով:

Այդուհանդերձ, դատական խորհրդի կազմավորման հարց քննարկելիս կարևոր է ուշադրություն դարձնել հատկապես Եվրոպայի խորհրդի «Ժողովրդավարություն իրավունքի միջոցով» եվրոպական հանձնաժողովի (այսուհետ՝ Վենետիկի հանձնաժողով), Եվրոպական դատավորների խորհրդատվական խորհրդի և միջազգային այլ մարմինների մոտեցումներին:

Վենետիկի հանձնաժողովը խրախուսում է դատական ինքնակառավարման մարմնում դատավոր և ոչ դատավոր անդամների միջև հավասարակշռման ապահովումը՝ կորպորատիվ կառավարման ռիսկերից խուսափելու համար: Միաժամանակ, Եվրոպայի խորհրդի թիվ (2010)12 հանձնարարականի համաձայն՝ դատավորների խորհրդի անդամների առնվազն կեսը պետք է լինեն դատավորներ, որոնք ընտրվում են իրենց գործընկեր դատավորների կողմից՝ դատական իշխանության բոլոր ատյաններից` ապահովելով դատական համակարգի ներսում բազմակարծությունը[1]:

Վենետիկի հանձնաժողովն օրենքի գերակայության վերաբերյալ թիվ CDL-AD(2016)007 ստուգացուցակում նշել է, որ դատական խորհուրդներում միայն դատավորներ ներգրավելը հղի է ինքնապաշտպանության, սեփական շահերի և նեպոտիզմի գաղափարի առաջացման վտանգով: Ինչ վերաբերում է դատական խորհրդի կազմին, ապա պետք է խուսափել թե՛ քաղաքականացումից և թե՛ կորպորատիզմից: Անհրաժեշտ է պատշաճ հավասարակշռություն ապահովել դատավոր և դատավոր չհանդիսացող անդամների միջև: Կառավարության այլ գերատեսչությունների ներգրավումը չպետք է անհարկի ճնշման սպառնալիքներ առաջացնի խորհրդի անդամների և ամբողջ դատական իշխանության անդամների համար[2]։

Մոլդովայի Հանրապետության Սահմանադրության մեջ (դատական համակարգ) փոփոխություն և լրացում կատարելու մասին օրենքի վերաբերյալ թիվ CDL-AD(2018)003 եզրակացությամբ Վենետիկի հանձնաժողովն արձանագրել է, որ կորպորատիզմից և քաղաքականացումից խուսափելու համար անհրաժեշտություն է առաջանում վերահսկելու դատական իշխանությունը դատական խորհրդի՝ դատավոր չհանդիսացող անդամների միջոցով: Բարձրագույն դատական խորհրդի անդամների նշանակման հավասարակշռված մեթոդի դեպքում միայն կարելի է երաշխավորել դատական իշխանության անկախությունը: Կորպորատիզմը պետք է հակակշռվի այլ իրավական մասնագիտություններ ունեցող անդամների՝ դատական համակարգից «օգտվողների» անդամությամբ, օրինակ՝ փաստաբաններ, դատախազներ, նոտարներ, իրավագետներ, քաղաքացիական հասարակություն[3]։

Մեկ այլ դեպքում անդրադառնալով դատական խորհրդի՝ դատական գործունեություն չիրականացնող անդամների նշանակման գործընթացին և ընտրության մեթոդին՝ Վենետիկի հանձնաժողովն Ալբանիայի դատական իշխանության վերաբերյալ սահմանադրական փոփոխությունների վերանայված նախագծի մասին 15.01.20216 թվականի թիվ CDL-AD(2016)009 վերջնական եզրակացությամբ նշել է նաև, որ դատական գործունեություն չիրականացնող անդամների քաղաքականապես անկողմնակալ լինելը կարող է ապահովվել թափանցիկ և հրապարակային նշանակման գործընթացի միջոցով՝ ինքնավար նշանակող մարմինների (համալսարաններ, հասարակական կազմակերպություններ, փաստաբանների ասոցիացիաներ և այլն) նախաձեռնությամբ, որը կատարվում է դատավորների նշանակման խորհրդի կողմից, որն էլ բաղկացած է դատական իշխանության ներկայացուցիչներից: Առաջադրման նման գործընթացով պետք է ապահովվի, որ Խորհրդարանն ընտրի ամենաբարձր որակավորում ունեցող թեկնածուներից, այլ ոչ քաղաքական թեկնածուներից^[4]։

Եվրոպական դատավորների խորհրդատվական խորհրդի (այսուհետ` ԵԴԽԽ)՝ Եվրոպայի խորհրդի հասարակությանը ծառայելու գործում Դատական խորհրդի դերի մասին թիվ 10(2007) կարծիքում նշվել է, որ Դատավորների խորհրդի կազմի միատարր չլինելը տալիս է ինքնապաշտպանության, սեփական շահերի և նեպոտիզմի գաղափարի առաջացումը կանխելու և հասարակության տարբեր տեսակետներ արտացոլելու առավելություններ՝ այդպիսով դատավորների համար ապահովելով օրինականության լրացուցիչ աղբյուր: Այնուամենայնիվ, նույնիսկ եթե անդամների կազմը միատարր չէ, Դատական խորհրդի գործունեությունը չի թույլատրի որևէ զիջում խորհրդարանական մեծամասնությունների փոխգործակցության կամ գործադիր իշխանության կողմից ճնշման նկատմամբ, և այն զերծ կմնա քաղաքական կուսակցությունների կարծիքներին ենթարկվելուց, որպեսզի կարողանա պահպանել արդարադատության արժեքներն ու հիմնարար սկզբունքները:

Այս համատեքստում առանձնակի կարևորվել է նաև խորհրդի նախագահի անկողմնակալ լինելը, ով որևէ մտերմություն չպետք է ունենա քաղաքական կուսակցությունների հետ[5]:

Նշանակումների գործընթացին անդրադարձել է Դատական խորհուրդների եվրոպական ցանցը (ԴԽԵՑ)՝ նշելով, որ խորհուրդների անդամների նշանակումները պետք է այնպես լինեն, որ բացառվի գործադիր կամ օրենսդիր մարմնի միջամտությունը[6]:

Վերջինս նաև փաստել է, որ խորհուրդը կարող է բացառապես կազմված լինել դատական իշխանության ներկայացուցիչներից և դատական իշխանության ներկայացուցիչ չհանդիսացող անդամներից: Ամենահաջողված մոդելները, որոնց կազմում համատեղ ներկայացված են իրենց գործընկերների կողմից ընտրված դատավորներ և իրավական, գիտական կամ քաղաքացիական հասարակության շրջանակներից ընտրված (նշանակված) անդամներ, որոնք օժտված են դատական անկախությունը և հաշվետվողականությունը խթանելու համար բավարար, լայն լիազորություններով: Սա դիտվում է որպես դատական իշխանության իրական անկախության խթանման և երաշխավորման ամենաճիշտ ուղին՝ Խորհրդին քաղաքական միջամտությունից ազատելու միջոցով, և ծառայում է դրա ինքնավարությունն ամրապնդելուն[7]: Դատական ​​խորհուրդների և համապատասխան այլ մարմինների կազմը պետք է արտացոլի հասարակության բազմազանությունը: Դատական խորհուրդների և համապատասխան այլ մարմինների կազմի՝ դատավոր չհանդիսացող անդամները պետք է համապատասխանեն դատավորների բարեվարքության, անկախության և անաչառության նույն չափորոշիչներին[8]:

Թեև ԲԴԽ-ի ոչ միատարր կազմի, ոչ դատավոր անդամներին ներկայացվող բարձր մասնագիտական պահանջների, նրանց ընտրության հրապարակայնության, դրա համար անհրաժեշտ խորհրդարանական ձայների համամասնության, ինչպես նաև ԲԴԽ անդամին առաջադրվող անհամատեղելիության պահանջների, վարքագծի կանոնների սահմանադրական և օրենսդրական կարգավորումներն առաջին հերթին նպատակ են հետապնդում ապահովել դատավորի և ԲԴԽ անդամի գործունեության այնպիսի կարևոր սկզբունքների երաշխավորումը, ինչպիսին անկախությունն ու ազատությունն է, ներառյալ՝ արտաքին քաղաքական ճնշումներից, այդուհանդերձ ԲԴԽ ոչ դատավոր անդամների` մինչև ընտրվելը քաղաքական ներգրավվածության առնչությամբ հստակ կարգավորումներ առկա չեն:

Մասնավորապես՝ Վենետիկի հանձնաժողովի և Եվրոպայի խորհրդի մարդու իրավունքների և իրավունքի գերակայության գլխավոր տնօրինության 2023 թվականի դեկտեմբերի 15-16-ի թիվ CDL-AD(2023)045 համատեղ կարծիքով արձանագրվել է, որ ԲԴԽ անդամի քաղաքական գործունեությամբ զբաղվելու սահմանափակումը բավարար չէ, և վերաբերելի չէ քաղաքական այն գործիչներին, ովքեր քաղաքական պաշտոն զբաղեցնելուց հետո առանց ժամկետային սահմանափակման կարող են ԲԴԽ-ում պաշտոն զբաղեցնել^[9]: Ըստ այդմ, իշխանություններին առաջարկվել է ԲԴԽ-ի քաղաքական չեզոքությունն ապահովելու երաշխիքներում դիտարկել քաղաքական գործիչերի, ներառյալ` նոր նշանակված` Բարձրագույն դատական խորհրդի անդամ դառնալու սահմանափակումներ նախատեսելու հարցը:

Տնտեսական համագործակցության և զարգացման կազմակերպությունը Ստամբուլյան հակակոռուպցիոն գործողությունների ծրագրի շրջանակում Հայաստանում հակակոռուպցիոն բարեփոխումների գնահատման հինգերորդ փուլի գործողությունների շրջանակի գնահատման 30.05.2022 թվականի զեկույցում[10] նշել է, որ  ԲԴԽ ոչ դատավոր անդամների ընտրության ընթացքը և թեկնածուների հարցուպատասխանները թեև հրապարակային են, այդուհանդերձ գործընթացն ինքնին ունի թափանցիկության պակաս: Պարզ չէ, թե ինչպես են թեկնածուներն ընտրվում, ինչ չափանիշի հիման վրա, ինչպես են գնահատվում նրանց մասնագիտական ​​կարողությունները և դատական ​​համակարգում ունեցած ներդրումը։ Նրանց ուղղված հարցերը երբեմն քաղաքականացվում են, քանի որ ուղղվում են պատգամավորների կողմից:

Ստամբուլյան հակակոռուպցիոն գործողությունների ծրագրի շրջանակում Հայաստանում հակակոռուպցիոն բարեփոխումների գնահատման հինգերորդ փուլի 14.03.2024 թվականի բազային զեկույցով^[11] նշվել է, որ Հայաստանը սկսել է դատական համակարգի բարեփոխումները՝ դրա անկախությունը, անաչառությունը, հաշվետվողականությունը միջազգային չափանիշներին համապատասխան ապահովելու ուղղությամբ, սակայն անհրաժեշտ են շարունակական բարեփոխումներ։ Հայաստանը պետք է նաև ձեռնարկի դատավորների և դատական ​​կառավարման մարմինների անդամների նշանակումների քաղաքականացումը կանխելու միջոցներ, օրինակ` արգելելով նախկին քաղաքական պաշտոնյաներին որոշակի ժամանակահատվածում այդ պաշտոններում ընտրվելը։

Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանը (այսուհետ՝ Եվրոպական դատարան) ևս ընդգծել է, որ ցանկալի է մինչև ԲԴԽ-ում նշանակվելը՝ ողջամիտ ժամկետում ոչ դատավոր անդամների քաղաքականության մեջ ներգրավված չլինելը^[12]: Վերջինս այս հարցը քննարկել է ԲԴԽ-ի՝ «Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության մասին» եվրոպական կոնվենցիայի (այսուհետ՝ Կոնվենցիա) 6-րդ հոդվածի 1-ին կետի իմաստով «տրիբունալ» լինելու համատեքստում` արձանագրելով, որ այն պետք է բավարարի մի շարք պահանջների, ինչպիսիք են անկախությունը գործադիր իշխանությունից[13]:

Եվրոպական դատարանը նշել է, որ «անկախությունը» վերաբերում է անաչառ որոշումների կայացման համար անհրաժեշտ անձնական և ինստիտուցիոնալ անկախությանը և հետևաբար անաչառության նախապայման է: Այն բնութագրում է և՛ հոգեվիճակը, որը ցույց է տալիս դատավորի՝ արտաքին ճնշմանը չենթարկվելը՝ որպես բարեվարքության խնդիր, և՛ ինստիտուցիոնալ և գործառնական մեխանիզմների շարքը՝ ներառելով դատավորների նշանակման ընթացակարգը, որով ապահովվում է նրանց անկախությունը, ինչպես նաև արժանիքների վրա հիմնված ընտրության չափանիշները, որոնցով պետք է ապահովվի պաշտպանություն՝ պետական այլ ուժերի կողմից անհարկի ազդեցությունից և (կամ) հայեցողական լիազորություններից, ինչպես դատավորի նշանակման սկզբնական փուլում, այնպես էլ նրա պարտականությունների կատարման ընթացքում[14]:

Միաժամանակ, Դատական խորհուրդների եվրոպական ցանցն այս կապակցությամբ փաստել է, որ քաղաքացիական հասարակության ձայնը լսելի դարձնելու համար Դատական խորհրդի դատավոր չհանդիսացող անդամները չպետք է լինեն քաղաքական գործիչներ կամ քաղաքական կողմնորոշում ունեցող անձինք: Ավելին՝ դատական խորհուրդների դատավոր չհանդիսացող անդամները և համապատասխան այլ մարմիններ՝ որպես Դատական խորհրդի անդամ կամ այլ համապատասխան մարմին, իրենց մանդատն ստանալուց առաջ կամ հետո ողջամիտ ժամկետում չպետք է ներգրավված լինեն քաղաքականության մեջ։ Առաջարկվում է առհասարակ թույլ չտալ, որ խորհրդարանի և կառավարության անդամները (ներառյալ՝ նախկին)՝ դատական խորհրդում ընտրվեն որպես ոչ դատավոր անդամ[15]:

Դատական իշխանության անկախության և անաչառության կապակցությամբ առկա մտահոգությունները հիմք են տալիս միջազգային չափանիշներին համապատասխան՝ ԲԴԽ անդամ առաջադրվելու հավակնություն ունեցող անձանց համար կուսակցական և/կամ քաղաքական գործունեությամբ զբաղվելու ժամկետային սահմանափակումներ նախատեսել, ինչը կհանգեցնի քաղաքական ազդեցության ռիսկերի նվազեցմանը և դատական  ինստիտուտների նկատմամբ հանրային վստահության բարձրացմանը:

Ինչպես ԲԴխ-ի՝ որպես դատարանների և դատավորների անկախության երաշխավորի առաքելությունն է պահանջում դրա անդամների քաղաքական չեզոքություն և զսպվածություն, նույնպիսի անաչառության և անկախության ակնկալիքներ առկա են նաև Վճռաբեկ դատարանի մասով:

Սահմանադրության 166-րդ և 175-րդ հոդվածների համաձայն՝ Վճռաբեկ դատարանի դատավորներին նշանակում է նախագահը` Ազգային ժողովի առաջարկությամբ: Դատավորների թեկնածուներին Ազգային ժողովին առաջարկում է ԲԴԽ-ն:

Ուստի, Վճռաբեկ դատարանի դատավորների ընտրության կարգի կապակցությամբ նույնպես կարող է առկա լինել այն մտահոգությունը, որ բարձրագույն դատական ատյանի կազմի ձևավորումը հիմնված չէ դրա անդամների մասնագիտական հմտությունների, արժանիքների կամ դատական համակարգում ունեցած ավանդի վրա:

Այսպես, Տնտեսական համագործակցության և զարգացման կազմակերպությունը Ստամբուլյան հակակոռուպցիոն գործողությունների ծրագրի շրջանակում Հայաստանում հակակոռուպցիոն բարեփոխումների գնահատման հինգերորդ փուլի գործողությունների շրջանակի գնահատման 30.05.2022 թվականի զեկույցում^[16] նշել է, որ ԲԴԽ-ն իրավունք ունի միայն Ազգային ժողովին առաջարկել Վճռաբեկ դատարանի դատավորի թեկնածուներ: Ազգային ժողովի կողմից ընտրվելու դեպքում առաջարկությունը ներկայացվում է նախագահին: Ընդ որում, բացակայում է Ազգային ժողովի որոշումը բողոքարկելու հնարավորությունը:

Միաժամանակ արձանագրվել է, որ Վճռաբեկ դատարանի դատավորի ընտրությունը կարող է ենթադրել քաղաքական հայեցողություն և չի համապատասխանում արժանիքների վրա հիմնված լինելու պահանջներին: Քաղաքական ազդեցության վտանգի մասին նշվել է նաև Վճռաբեկ դատարանի նախագահի ընտրության հարցում, որն այդ ատյանի դատարանի համար խիստ մտահոգիչ է hամարվել ՝ հաշվի առնելով, որ այն դատական իշխանությունն իշխանության մյուս ճյուղերին կապող հիմնական օղակն է, և դրա գործունեության նկատմամբ քաղաքական ցանկացած ազդեցություն կարող է սխալ ուղերձ լինել մյուս դատավորների համար[17]:

Նման մտահոգություններ առկա են նաև միջազգային այլ մարմինների հոդվածներում, ինչպես նաև հասարակական կազմակերպությունների և լրատվական միջոցների մոտ[18]:

Նկատի ունենալով դատական համակարգում Վճռաբեկ դատարանի ունեցած կարևոր դերը ու Սահմանադրությամբ վերապահված առաքելությունների կարևորությունը՝ առաջանում է այնպիսի գործիքակազմ ներդնելու անհրաժեշտություն, որը կապահովի դատական այդ ատյանի ձևավորման հարցին առնչվող որոշումներների անաչառ և թափանցիկ կայացումը, դատական իշխանության և պետական ​​հաստատությունների նկատմամբ հանրային վստահության բարձրացումն ու իր գործառույթների իրականացման շրջանակում քաղաքական ազդեցության բացառումը:

Հարկ է նկատել, որ քաղաքական որոշակի պաշտոններ զբաղեցնելուց կամ կուսակցական անդամակցություն ունենալուց հետո դատական խորհրդում, ինչպես նաև դատական ատյաններում պաշտոն զբաղեցնելու ժամանակային սահմանափակումներ (cooling-off period) նախատեսված են մի շարք երկրների օրենքներով: Օրինակ՝ Ռումինիայի[19] և Մոնտենեգրոյի[20] օրենսդրությունը նախատեսում է նախքան դատական խորհրդի անդամ նշանակվելը հանրային, ներառյալ՝ քաղաքական պաշտոն զբաղեցնելու, քաղաքական և կուսակցական գործունեությամբ զբաղվելու ժամկետային սահմանափակում:

Միաժամանակ, Սերբիայում քաղաքական պաշտոն զբաղեցրած, կառավարության անդամ կամ առաջատար դեր ունեցող քաղաքական կուսակցությունների անդամ հանդիսացող թեկնածուները չեն կարող համարվել դատական խորհրդի՝ խորհրդարանի կողմից ընտրվող անդամի պաշտոնին համապատասխան և ընտրվել որպես դատական խորհրդի անդամ[21]:

Ավստրիայում[22] կառավարության նախկին անդամները համապատասխան պաշտոնից ազատվելուց հետո որոշակի ժամանակահատվածում չեն կարող զբաղեցնել դատական պաշտոններ Ավստրիայի Գերագույն դատարանում, Վարչական դատարանում, Վարչական Գերագույն դատարանում և Սահմանադրական դատարանում:

 

2. Առաջարկվող կարգավորման բնույթը.

Նախագծով առաջարկվում է նախքան ԲԴԽ ոչ դատավոր անդամ առաջադրվելը և Վճռաբեկ դատարանի դատավոր նշանակվելու մասին դիմումը ԲԴԽ ներկայացելը (նախկին դատավորի, իրավագետի և մասնագիտական աշխատանքի փորձառություն ունեցող անձանց համար) նախատեսել որոշակի ժամանակահատվածում կուսակցական և քաղաքական գործունեությամբ զբաղվելու վերաբերյալ սահմանափակում (cooling-off period): Որպես ելակետ ընտրվել է մեկ տարվա ժամկետային սահմանափակումը:

Տվյալ դեպքում ժամանակահատվածը որոշելիս հիմք է ընդունվել այն փաստը, որ ԲԴԽ անդամի և Վճռաբեկ դատարանի դատավորի պաշտոններ զբաղեցնելու իրավունքը բխում է հանրային ծառայությանը ներգրավվելու՝ Սահմանադրության 49-րդ հոդվածով քաղաքացիների համար երաշխավորված հիմնական իրավունքից: Հանրային ծառայության անցնելու իրավունքը` որպես ժողովրդավարական իշխանության իրացման յուրօրինակ դրսևորում, մի կողմից` իրավական և ժողովրդավարական պետության քաղաքացու` պետական կառավարման ոլորտում հանրային ծառայության` օրենքով նախատեսված կարգով և պայմաններով անցնելու հնարավորության ապահովման երաշխիք է: Մյուս կողմից` հանրային ծառայության անցնելու իրավունքի իրացմամբ քաղաքացին ոչ միայն մասնակցում է օրենքով նախանշված կարգով և պայմաններով հանրային իշխանության մարմինների քաղաքականության իրականացմանը, այլև հնարավորություն է ունենում հանրային ծառայության ոլորտում ծավալել աշխատանքային գործունեություն` մասնագիտական գիտելիքներին և կարողություններին համապատասխան[23]: Ընդ որում, հանրային պաշտոնի առանձնահատկություններից և հանրային ծառայության տեսակով պայմանավորված՝ ընդհանուր հիմունքներով հանրային ծառայության անցնելու հիմնական իրավունքի իրականացման կառուցակարգերը կարող են էապես տարբերվել միմյանցից[24]:

Հաշվի առնելով, որ առաջարկվող փոփոխություններով և լրացումներով նախատեսվում է հիմնական իրավունքի իրացման ժամանակային սահմանափակում՝ Սահմանադրության 78-րդ հոդվածին համահունչ այն պետք է լինի համաչափ, պիտանի և անհրաժեշտ:

Համաչափության սկզբունքի էությունը մարդու և քաղաքացու հիմնական իրավունքների և ազատությունների սահմանափակումների սահմանափակումն է մասնավոր և հանրային շահերի միջև ողջամիտ հավասարակշռության ապահովման միջոցով, և հիմնական իրավունքների և ազատությունների սահմանափակումներին ներկայացվող սահմանադրական պահանջների շարքում այն ունի առանձնահատուկ կարևորություն»: Համաչափության սկզբունքը ենթադրում է «արդարացի հավասարակշռության որոնում հասարակության շահերով թելադրված պահանջների և անձի հիմնական իրավունքների պաշտպանության պահանջների միջև»[25]:

Սահմանադրորեն արդարացված նպատակին հասնելու համար սահմանափակումները պետք է պիտանի լինեն սահմանադրական նպատակին հասնելու համար: Այսինքն՝ այնպիսի օրենսդրական միջոցներն են պիտանի, որոնցով օրենսդիրն ի զորու է հասնել հետապնդվող նպատակին, այլ կերպ` երբ ապահովված է հավանականությունը, որ արդյունքը, որին ձգտում է օրենսդիրը, ի հայտ կգա:

Օրենսդրի կողմից ընտրված միջոցը պետք է նաև անհրաժեշտ լինի: Միջոցն անհրաժեշտ է, եթե չկա մեկ այլ՝ ավելի մեղմ միջամտող միջոց, որով նույն արդյունավետությամբ կարելի է հասնել նպատակին»: Այսինքն՝ միջոցը` այլ միջոցների համեմատ նույն ներգործությամբ, պետք է ենթադրի ամենամեղմ միջամտությունը որևէ հիմնական իրավունքին կամ ազատությանը: Սահմանադրությամբ սահմանված նպատակին հասնելու բոլոր պիտանի միջոցներից պետք է ընտրվի այն օրենսդրական միջոցը, որը նպատակին հասնելու նույն հավանականությամբ, այսինքն՝ նույն արդյունավետությամբ, սակայն առավել մեղմ է սահմանափակում որևէ հիմնական իրավունք կամ ազատություն[26]:

Տվյալ դեպքում նախքան համապատասխան պաշտոններ զբաղեցնելը մեկ տարվա չափով կուսակցական և քաղաքական գործունեությամբ զբաղվելու վերաբերյալ այս սահմանափակումն անհամաչափորեն չի խախտում անհատի իրավունքները, քանի որ ուղղված է հանրային շահի պահպանությանը: Մասնավորապես, համապատասխան սահմանափակման նպատակը բարձրագույն դատական մարմինների անկախության ու անաչառության ապահովումն է, որը ցանկացած իրավական պետության կայացման հիմքն է: Ընդ որում, անկախ և անաչառ, քաղաքական ազդեցությունից զերծ դատական համակարգի գոյությունը հասարակության և անհատի իրավունքների և օրինական շահերի պաշտպանության երաշխիքներից է, քանի որ վստահելի և հեղինակավոր է այն դատարանն ու դրա կայացրած դատական ակտը, որի անաչառության ու անկախության վերաբերյալ կասկածներ առկա չեն:

Սահմանափակումը կրում է ժամանակավոր բնույթ՝ 1 տարի, որը ողջամիտ և բավարար է նախկին կուսակցական ու քաղաքական կապերն ու ազդեցությունները «սառեցնելու», ինչպես նաև ապաքաղաքական և չեզոք վարքագիծ ձևավորելու տեսանկյունից։ Այս սահմանափակումը թույլ է տալիս նվազեցնել շահերի բախման կամ քաղաքական ազդեցության ռիսկերը՝ առանց էականորեն խախտելու անձի մասնագիտական առաջընթացի հնարավորությունը և անհամաչափորեն սահմանափակելու հանրային ծառայության անցնելու հիմնական իրավունքը։ Ընդ որում, կարևոր է ընդգծել, որ սահմանափակումը կրում է ոչ թե պատժիչ, այլ կանխարգելիչ բնույթ:

 

3. Ակնկալվող արդյունքը.

Առաջարկվող փոփոխություններով և լրացումներով ակնկալվում է.

1. ապահովել մրցակցային, արժանիքահեն և ապաքաղաքական ընթացակարգով ԲԴԽ-ի և Վճռաբեկ դատարանի կազմի ձևավորումը, ինչը կնպաստի հիմնարար գործառույթների և ողջ դատական համակարգի անկախությանը,
2. երաշխավորել դատական համակարգի քաղաքական չեզոքությունը, անաչառությունն ու անկախությունը,
3. դատական պաշտոններում նշանակվող անձանց և դրա առանձին ինստիտուտների նկատմամբ բարձրացնել հանրային վստահության աստիճանը,
4. դատական համակարգում կարևոր պաշտոններ զբաղեցնող անձանց ընտրության և նշանակման գործընթացում նվազեցնել քաղաքական ազդեցության և հայեցողության ռիսկերը,
5. ապահովել ԲԴԽ ոչ դատավոր անդամի և Վճռաբեկ դատարանի դատավորի ընտրության գործընթացի թափանցիկությունը,
6. նպաստել դատական համակարգում մասնագիտական և բարեվարքության կանոններին համապատասխանող վարքագծի ձևավորմանը,
7. նվազագույնի հասցնել իշխանության տարբերի ճյուղերի միջև շահերի բախման հնարավորությունը,
8. ապահովել դատական համակարգի գործունեության հաշվետվողականությունն ու դրա կազմավորման գործընթացում քաղաքացիական հասարակության մասնակցությունը,
9. անձանց համար ապահովել դատական պաշտոններ զբաղեցնելու մրցակցային հավասար հնարավորություններ,
10. առկա կարգավորումները համապատասխանեցնել միջազգային մարմինների կողմից առաջարկվող մոտեցումներին,
11. երաշխավորել իրավունքի գերակայության սկզբունքի կիրառումը՝ նպաստելով պետական ինստիտուտների կայունությանը և ժողովրդավարական գործընթացների զարգացմանը:

 

4. Նախագծի ընդունման կապակցությամբ այլ նորմատիվ իրավական ակտերի ընդունման անհրաժեշտությունը, ինչպես նաև լրացուցիչ ֆինանսական միջոցների անհրաժեշտությունը և պետական բյուջեի եկամուտներում և ծախսերում սպասվելիք փոփոխությունները.

Նախագծի ընդունման կապակցությամբ այլ նորմատիվ իրավական ակտեր ընդունել անհրաժեշտ չէ, ինչպես նաև պետական կամ տեղական ինքնակառավարման մարմնի բյուջեում եկամուտների և ծախսերի էական ավելացում կամ նվազեցում չի նախատեսվում:

 

5. Կապը ռազմավարական փաստաթղթերի հետ.

Նախագծի ընդունումը բխում է Կառավարության 21.07.2022 թվականի թիվ 1133-Լ որոշմամբ հաստատված Դատական և իրավական բարեփոխումների ռազմավարության 4-րդ նպատակից (Դատական համակարգի բարեփոխումների շարունակականության ապահովում):

 

6. Նախագծի մշակման գործընթացում ներգրավված մարմինները կամ անձինք.

Նախագիծը մշակվել է Արդարադատության նախարարության «Օրենսդրության զարգացման կենտրոն» հիմնադրամի կողմից:

 

[1] https://rm.coe.int/cmrec-2010-12-on-%20independence-efficiency-responsibilites-of-judges/16809f007d:

[2] https://www.venice.coe.int/webforms/documents/default.aspx?pdffile=CDL-AD(2016)007-e:

[3] https://www.venice.coe.int/webforms/documents/default.aspx?pdffile=CDL-AD(2018)003-e:

[4] https://www.venice.coe.int/webforms/documents/default.aspx?pdffile=CDL-AD(2016)009-e:

[5] https://rm.coe.int/168074779b:

[6] ENCJ (2010–2011) Councils for the Judiciary report, ինտերնետային հղումը՝ https://www.encj.eu/images/stories/pdf/workinggroups/report_project_team_councils_for_the_judiciary_2010_2011.pdf:

[7] https://www.encj.eu/images/stories/pdf/workinggroups/encj_standards_vi_2015_2016_adopted_ga_warsaw.docx.pdf:

[8] https://www.encj.eu/images/stories/pdf/GA/Warsaw/encj_warsaw_declaration_final.pdf:

[9] https://www.venice.coe.int/webforms/documents/default.aspx?pdffile=CDL-AD(2023)045-e:

[10] OECD (2022), Anti-Corruption Reforms in Armenia: Pilot 5th Round of Monitoring Under the OECD Istanbul Anti-Corruption Action Plan:

[11]  OECD (2024), Baseline Report of the Fifth Round of Monitoring of Anti-Corruption Reforms in Armenia: The Istanbul

Anti-Corruption Action Plan, OECD Publishing, Paris, https://doi.org/10.1787/fb158bf9-en:

^[12] Սուրեն Անտոնյանն ընդդեմ Հայաստանի գործով, գանգատ թիվ 20140/23, 23.01.2025 թվականի վճիռը, կետ 111:

[13] Նույն տեղում, կետ 97:

^[14]  Գուդմունդուր Անդրի Աստրադսոնի [Gudmundur Andri Astradsson], գործով, գանգատ թիվ  26374/18, Մեծ պալատի  01.12.2020 թվականի վճիռը, կետ 234:

[15] ENCJ Report (2015–2016) Standards VI: Non-judicial Members in Judicial Governance, ինտերնետային հղումը՝ https://www.encj.eu/images/stories/pdf/workinggroups/encj_standards_vi_2015_2016_adopted_ga_warsaw.docx.pdf:

[16] OECD (2022), Anti-Corruption Reforms in Armenia: Pilot 5th Round of Monitoring Under the OECD Istanbul Anti-Corruption Action Plan, ինտերնետային հղումը՝ file:///C:/Users/E-Avetisyan/Downloads/e56cafa9-en.pdf:

[17] Նույն մտահոգությունները նշվել են նաև Ստամբուլյան հակակոռուպցիոն գործողությունների ծրագրի շրջանակում Հայաստանում հակակոռուպցիոն բարեփոխումների գնահատման հինգերորդ փուլի 14.03.2024 թվականի բազային զեկույցում:

[18] Օրինակ՝ Armenia: Freedom in the World 2024 Country Report | Freedom House, https://hcav.am/wp-content/uploads/2024/10/%D4%B1%D5%8F%D4%B1%D4%BF%D4%B1%D5%86-%D4%BB%D5%87%D4%BD%D4%B1%D5%86%D5%88%D5%92%D4%B9%D5%85%D4%B1%D5%86-%D4%B1%D5%86%D4%BF%D4%B1%D4%BD%D5%88%D5%92%D4%B9%D5%85%D4%B1%D5%86-%D5%80%D4%BB%D5%84%D5%86%D4%B1%D5%80%D4%B1%D5%90%D5%91%D4%B5%D5%90%D4%B8-%D5%80%D4%B1%D5%85%D4%B1%D5%8D%D5%8F%D4%B1%D5%86%D5%88%D5%92%D5%84%E2%80%A4-%D4%B6%D5%A5%D5%AF%D5%B8%D6%82%D5%B5%D6%81.pdf:

[19]https://rai-see.org/wp-content/uploads/2015/08/Law_on_the_Superior_Council_of_Magistracy.pdf#:~:text=d,expiry%20of%20the%20term%20of

[20] https://www.coe.int/en/web/venice-commission/-/opinion-1126#:~:text=amendments%20to%20Articles%2012%20and,2022%20recommendation%20referred%20to%20leading:

[21] https://www.venice.coe.int/webforms/documents/default.aspx?pdffile=CDL-AD(2022)043#:~:text=political%20influence”,partners%20were%20active%20in%20politics:

[22]https://commission.europa.eu/document/download/bcfe8b8e-4c42-461d-b560-efcff1f29e87_en?filename=46_1_58076_coun_chap_austria_en.pdf#:~:text=152%20Former%20members%20of%20Government,of%20audit%20or%20a%20comparable:

[23] Սահմանադրական դատարանի 21.11.2023 թվականի ՍԴՈ-1704 որոշումը:

[24] Սահմանադրական դատարանի 15.11.2019 թվականի ՍԴՈ-1488 որոշումը:

[25] SOERING V. THE UNITED KINGDOM, գանգատ թիվ 14038/88, Եվրոպական դատարանի 07.07.1989 թվականի վճիռ, կետ 89:

[26] Սահմանադրական դատարանի 04.05.2021 թվականի ՍԴՈ-1592 որոշումը: