ՀԻՄՆԱՎՈՐՈՒՄ
«ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹՅԱՆ 2019 ԹՎԱԿԱՆԻ ՄԱՐՏԻ 29-Ի N 364-Ն ՈՐՈՇՄԱՆ ՄԵՋ ՓՈՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ԿԱՏԱՐԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ» ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹՅԱՆ ՈՐՈՇՄԱՆ ԸՆԴՈՒՆՄԱՆ
- Ընթացիկ իրավիճակը և իրավական ակտի ընդունման անհրաժեշտությունը
2017 թվականին ընդունվեց և 2018 թվականի հունվարի 31-ին ուժի մեջ մտավ «Ընտանիքում բռնության կանխարգելման, ընտանիքում բռնության ենթարկված անձանց պաշտպանության և ընտանիքում համերաշխության վերականգնման մասին» օրենքը` կանոնակարգելով ընտանիքում բռնության կանխարգելման և ընտանիքում բռնության ենթարկված անձանց պաշտպանության կազմակերպաիրավական հիմքերը, ընտանիքում բռնության կանխարգելման և ընտանիքում բռնության ենթարկված անձանց պաշտպանության բնագավառում իրավասու մարմինների լիազորությունները, պաշտպանության միջոցների տեսակները, դրանց կիրառման հիմքերը, ընտանիքում բռնության ենթարկված և ընտանիքում բռնություն գործադրած անձանց հաշտեցման և այլ հարցերը:
Նշված օրենքով նախատեսված ընտանեկան բռնության ենթարկվածներին աջակցություն ցույց տվող հատուկ կառույցներից մեկի` ապաստարանի և դրա անձնակազմին ներկայացվող պահանջները սահմանելու, ընտանիքում բռնության ենթարկվածների համար նախատեսված ապաստարանների ֆինանսավորման պայմանագրի օրինակելի ձևը հաստատելու և փոխկապակցված այլ հարցեր կարգավորելու համար 2019 թվականի մարտի 29-ին ընդունվեց Հայաստանի Հանրապետության կառավարության թիվ 364-Ն որոշումը: Այդուհանդերձ, ներկայումս առաջացել է նշված որոշումը փոփոխելու անհրաժեշտություն: Այսպես.
- «Ընտանիքում բռնության կանխարգելման, ընտանիքում բռնության ենթարկված անձանց պաշտպանության և ընտանիքում համերաշխության վերականգնման մասին» օրենքում փոփոխություններ և լրացումներ կատարելու մասին» Հայաստանի Հանրապետության 2024 թվականի ապրիլի 12-ի ՀՕ-169-Ն օրենքով, որն ուժի մեջ մտավ 2024 թվականի հուլիսի 1-ին, օրենքի վերնագիրը փոփոխվեց հետևյալ խմբագրությամբ՝ «Ընտանեկան և կենցաղային բռնության կանխարգելման ու ընտանեկան և կենցաղային բռնության ենթարկված անձանց պաշտպանության մասին» օրենք, ինչպես նաև ընդլայնվեց օրենքի կարգավորման շրջանակը` ընդգրկելով նաև կենցաղային բռնությունը, նախատեսվեցին մի շարք նոր սահմանումներ և կարգավորումներ:
«Ընտանեկան և կենցաղային բռնության կանխարգելման ու ընտանեկան և կենցաղային բռնության ենթարկված անձանց պաշտպանության մասին» օրենքի (այսուհետ` Օրենք) 13-րդ հոդվածի 3-րդ մասի համաձայն` ապաստարանի գործունեությանը, մատուցվող ծառայություններին և անձնակազմին ներկայացվող պահանջները և ապաստարանի կողմից ծառայությունների մատուցման կարգը հաստատում է Կառավարությունը:
««Ընտանիքում բռնության կանխարգելման, ընտանիքում բռնության ենթարկված անձանց պաշտպանության և ընտանիքում համերաշխության վերականգնման մասին» օրենքում փոփոխություններ և լրացումներ կատարելու մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքի կիրարկումն ապահովող միջոցառումների ցանկը հաստատելու մասին» ՀՀ վարչապետի 09․08․2024 թվականի թիվ 740-Ա որոշմամբ հաստատված հավելվածի 8-րդ կետով նախատեսվել է «Հայաստանի Հանրապետության կառավարության 2019 թվականի մարտի 29-ի թիվ 364-Ն որոշման մեջ փոփոխություններ և լրացումներ կատարելու մասին» ՀՀ կառավարության որոշման նախագծի մշակում:
Հետևաբար, Հայաստանի Հանրապետության կառավարության 2019 թվականի մարտի 29-ի թիվ 364-Ն որոշման մեջ փոփոխություններ կատարելու անհրաժեշտությունը նախևառաջ պայմանավորված է այն Օրենքի նոր հասկացություններին և կարգավորումներին համապատասխանեցնելու հանգամանքով:
- Հայաստանի Հանրապետության կառավարության թիվ 364-Ն որոշմամբ թեև սահմանվել են ապաստարաններին և դրանց անձնակազմին ներկայացվող պահանջները, այդուհանդերձ, դրանք որոշ դեպքերում բավականին ընդհանրական են ձևակերպված, պահանջների ցանկը նեղ է և չի ներառում անվտանգության, գաղտնիության, ապրելու համար նվազագույն պայմանների և այլ միջազգայնորեն ընդունված կարևոր չափանիշներ, որոնք թույլ կտան երաշխավորել ապաստարանի գործունեության արդյունավետությունը:
Ապաստարաններին ներկայացվող պահանջների վերաբերյալ միջազգային փորձը.
«Կանանց նկատմամբ բռնության և ընտանեկան բռնության կանխարգելման և դրա դեմ պայքարի մասին» 11.05.2011 թվականի Եվրոպայի խորհրդի կոնվենցիայի 23-րդ հոդվածի համաձայն` մասնակից պետությունները պետք է ձեռնարկեն օրենսդրական և այլ բնույթի անհրաժեշտ բոլոր միջոցները` նախատեսելու համապատասխան, հեշտությամբ հասանելի և բավարար քանակի ապաստարանների ստեղծումը՝ զոհերի, հատկապես կանանց և երեխաների համար անվտանգ կացարան ապահովելու և նրանց նախահարձակ կերպով օգնություն տրամադրելու նպատակով։
Միջազգային փորձի ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ շահառուների ապաստարանների համար կան նվազագույն չափանիշներ, որոնք առնվազն պետք է սահմանվեն և պահպանվեն, ինչպես նաև դրանց պահպանման նկատմամբ պետք է վերահսկողություն իրականացվի:
Այսպես, Եվրոպայի խորհրդի կողմից մշակվել է ընտանեկան բռնության զոհերի ապաստարանների վերաբերյալ նվազագույն չափանիշներ[1], որոնք լայն կիրառություն են ստացել Եվրոպայում: Այս փաստաթղթում տեղ են գտել այնպիսի կարևորագույն չափանիշներ, ինչպես օրինակ.
- ապաստարանում ծառայությունները պետք է մատուցվեն կին աշխատողների կողմից: Այս չափանիշը բխում է «Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության մասին» եվրոպական կոնվենցիայի (այսուհետ` Եվրոպական կոնվենցիա) 8-րդ հոդվածով ամրագրված ֆիզիկական և անձնական կյանքի հարգանքի իրավունքից,
- շահառուների անվտանգությունը պետք է երաշխավորվի գաղտնի հասցեով և անվտանգության համակարգերով: Այս չափանիշը բխում է Եվրոպական կոնվենցիայի 2-րդ հոդվածով նախատեսված կյանքի իրավունքից, 3-րդ հոդվածով նախատեսված խոշտանգման արգելքից, ՄԱԿ-ի Գլխավոր Ասամբլեայի 1993 թվականի կանանց դեմ բռնության վերացման հռչակագրի 4(c) հոդվածից, որի համաձայն` պետությունը պետք է պատշաճ ջանասիրություն դրսևորի կանխարգելելու կանանց նկատմամբ բռնությունը,
- ապաստարանը պետք է աջակցի կնոջը իր երեխայի կրթության կազմակերպման հարցում, ինչը բխում է է «Երեխայի իրավունքների մասին» կոնվենցիայի 28-րդ հոդվածով նախատեսված երեխայի կրթության իրավունքից,
- ապաստարանը պետք է շահառուին ընդունելու պահից 3-ից 7 օրվա ընթացքում իրականացնի վերջինիս կարիքների գրավոր գնահատումը: Այն իր մեջ պետք է ներառի` շահառուի առողջական/բժշկական կարիքների վերաբերյալ տեղեկություն, երեխաների վերաբերյալ տեղեկություն, բնակարանային հարցերի (առկայության, պայմանների) վերաբերյալ տեղեկություն, շահառուի կարգավիճակի առնչությամբ առկա իրավական տարբերակների և հնարավոր լուծումների վերաբերյալ տեղեկություն, շահառուին տրամադրվող ֆինանսական աջակցության հնարավորությունների առկա տարբերակների վերաբերյալ տեղեկություն, շահառուի կրթության, զբաղվածության, հնարավոր վերապատրաստումների վերաբերյալ տեղեկություն,
- պետք է անցկացվեն ապաստարանի աշխատակիցների կարողությունների զարգացմանն ուղղված վերապատրաստումներ, որոնք պետք է տևեն նվազագույնը 30 ժամ և ներառեն հետևյալ թեմաները` կանանց նկատմամբ բռնության գենդերային վերլուծություն, հաղորդակցման և միջամտության մեթոդներ, գաղտնիության/կոնֆիդենցիալության պահպանություն, երեխաների պաշտպանություն, թարգմանության և հաշմանդամության ծառայությունների մատչելիություն, սեռական բռնության ազդեցություններն ու նշանակությունը, ներառյալ դրանց արդյունքում առաջացած տրավմաները, խտրականության արգելք, ռիսկերի գնահատում և շահառուների կարողությունների զարգացում։
Շահառուների իրավունքների իրացումը ևս կարևորվում է տարբեր փաստաթղթերում: Հատկապես հետաքրքիր է շահառուների` հեռախոսից օգտվելու հետ կապված փորձը: Այսպես, հետազոտություններից մեկում[2] նշվում է. «Սմարթֆոններն անփոխարինելի են դարձել մարդկանց մեծամասնության համար։ Նրանք մեզ տալիս են տեղեկատվության հասանելիություն և հնարավորություն է վտանգի դեպքում հրատապ միջոցներ ձեռնարկելու: Այնուամենայնիվ, այս դեպքում բռնարարները կարող են նաև բջջային հեռախոսներ օգտագործել բռնության զոհերին հետևելու համար: Թեև հասկանալի է, որ որոշ ապաստարաններ արգելում են բջջային հեռախոսներն այս պատճառով, սակայն դա նույնպես խնդրահարույց է, քանի որ սահմանափակում է կանանց տեղեկատվության ազատությունը: Այլընտրանք կարող է լինել շահառուներին ուսուցանել օգտագործելու իրենց բջջային հեռախոսները այնպես, որ դրանք չվտանգեն սեփական անվտանգությունը կամ ապաստարանում գտնվող այլ բնակիչների անվտանգությունը»:
Կանայք ընդդեմ բռնության Եվրոպա (WAVE) կազմակերպության[3] կողմից ևս ապաստարանների համար առանձնացվել են նվազագույն չափանիշներ[4], դրանք են`
- առնվազն 1 սենյակ յուրաքանչյուր կնոջ և երեխայի համար,
- լրացուցիչ սենյակ երկու և ավելի երեխա ունեցող կանանց համար,
- լոգարան և խոհանոց յուրաքանչյուր ընտանիքի համար, հատկապես, եթե կան ավելի մեծ երեխաներ կամ տղաներ,
- ընդհանուր սանհանգույց ոչ ավելի, քան երկու միայնակ կանանց համար,
- խոհանոցի և հյուրասենյակի մեծ տարածք,
- բավարար լվացքատան տարածքներ և պահարաններ բոլոր կանանց և նրանց երեխաների համար,
- սենյակներ անհատական և խմբային խորհրդատվական հանդիպումների համար, ինչպես նաև երեխաներին խնամք առաջարկող անձնակազմ այս հանդիպումների ընթացքում,
- տարածք երեխաների տարիքին համապատասխան ակտիվության համար,
- ուսման, դասընթացների և տնային աշխատանքների սենյակ՝ հագեցած համակարգիչներով,
- կանանց համար հանգստի գոտի (հյուրասենյակ), իսկ հնարավորության դեպքում՝ այգի և առողջարանային գոտի,
- խաղասենյակներ երեխաների համար,
- գրասենյակային սենյակ և գիշերային հերթափոխի սենյակ անձնակազմի համար,
- հանդիպումների մեծ սենյակ հանդիպումների, սեմինարների և տոնակատարությունների համար,
- հնարավորության դեպքում՝ մեդիտացիայի կամ աղոթելու սենյակ:
WAVE ձեռնարկը, անդրադառնալով ապաստարանների անձնակազմին ներկայացվող պահանջներին, մասնագիտական, հաստիքային կամ այլ պահանջների փոխարեն, մշակել է ժամային հաշվարկ միջին չափի ապաստարանի համար, որը տրամադրում է թեժ գծի և խորհրդատվական ծառայություններ 10-15 ընտանիքների (25-35 տեղ) 24-ժամյա աշխատանքով։ Այս տեսակի ապաստարանի համար անձնակազմի նվազագույն պահանջները ներառում են.
- 5 լրիվ դրույքով աշխատող՝ շուրջօրյա ապաստարանի ծառայությունների համար,
- 2 լրիվ դրույքով աշխատող 10-15 կանանց խորհրդատվության և աջակցության համար,
- 1- 1⁄5 լրիվ դրույքով աշխատող՝ ապաստարանի երեխաներին աջակցելու համար,
- 1 աշխատակից՝ ադմինիստրացիայի համար.
- 1 աշխատակից` անձնակազմ կառավարման, ցանցային և PR-ի համար:
Ընդհանուր առմամբ, միջազգային փորձի ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ ապաստարանների անձնակազմին ներկայացվող պահանջները սահմանելիս հստակ մասնագիտությունների ցանկ չի նշվում, ինչպես դա արված է Հայաստանի Հանրապետության կառավարության թիվ 364-Ն որոշմամբ: Մասնավորապես, նշված որոշմամբ ապաստարանը պարտադիր պետք է ունենա`
ադմինիստրատոր, հոգեբան, սոցիալական աշխատող, վարորդ, անվտանգության աշխատող և հավաքարար: Մինչդեռ նման մոտեցման փոխարեն, ընդունված է ունենալ ավելի ճկուն կարգավորումներ:
- Առաջարկվող կարգավորման բնույթը և ակնկալվող արդյունքը
«Հայաստանի Հանրապետության կառավարության 2019 թվականի մարտի 29-ի թիվ 364-Ն որոշման մեջ փոփոխություններ կատարելու մասին» ՀՀ կառավարության որոշման նախագծով առաջարկվում է.
- որոշման վերնագիրը դարձնել «Ընտանեկան և կենցաղային բռնության ենթարկված անձանց ապաստարանի գործունեությանը և անձնակազմին ներկայացվող պահանջները և ապաստարանի կողմից ծառայությունների մատուցման կարգը հաստատելու մասին»,
- ուժը կորցրած ճանաչել որոշմամբ հաստատված թիվ 2 հավելվածը,
- որոշման թիվ 1 հավելվածը շարադրել նոր խմբագրությամբ` դրանում կատարելով հետևյալ հիմնական փոփոխությունները`
- ամրագրվել են այն սկզբունքները, որոնց վրա պետք է հիմնված լինի ապաստարանի գործունեությունը: Դրանք են` անվտանգության և պաշտպանության ապահովման առաջնայնություն, խտրականության բացառում, տեղեկացված լինելու իրավունքի երաշխավորում, մասնավոր և ընտանեկան կյանքի վերաբերյալ տեղեկությունների անձեռնմխելիություն, արժանապատվության, անձնական կյանքի, ինքնուրույնության, ազատ ընտրության և անկախության նկատմամբ հարգանքը, երեխայի լավագույն շահերի առաջնահերթություն, շահառուների աշխատելու և կրթություն ստանալու իրավունքի նկատմամբ հարգանքը, իրավահավասարություն, մատչելիություն և ներառականություն,
- սահմանվել են ապաստարանի անվտանգության և ապահովության, գաղտնիության, շահառուների ապրելու և նրանց իրավունքների իրացման մանրամասն չափանիշները, ապաստարանի կողմից տրամադրվող օգնության ձևերը,
- ամբողջությամբ վերանայվել են ապաստարանի անձնակազմին ներկայացվող պահանջները,
- սահմանվել է ապաստարանի կողմից ծառայությունների մատուցման կարգը:
«Հայաստանի Հանրապետության կառավարության 2019 թվականի մարտի 29-ի թիվ 364-Ն որոշման մեջ փոփոխություններ կատարելու մասին» ՀՀ կառավարության որոշման նախագծի ընդունմամբ ակնկալվում է սահմանել ապաստարանների գործունեության և անձնակազմի առնչությամբ միջազգայնորեն ընդունված չափանիշներ, որոնց ներդնումը և պահպանությունը կերաշխավորի ապաստարանների` որպես ընտանեկան և կենցաղային բռնության ենթարկվածներին աջակցություն ցույց տվող հատուկ կառույցի գործունեության արդյունավետությունը և վերջիններիս անվտանգությունը և պաշտպանությունը:
- Նախագծերի մշակման գործընթացում ներգրավված ինստիտուտները և անձինք
Նախագիծը մշակվել է Հայաստանի Հանրապետության աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարարությանը «Նպաստելով ընտանեկան բռնության վերաբերյալ օրենսդրության արդյունավետ իրագործմանը» ենթադրամաշնորհային ծրագրի շրջանակներում աջակցությամբ փորձագետների կողմից: Ծրագիրն իրականացվում է ԻԶՊՀ-ի կողմից «ՀԱՎԱՍԱՐ–ԵՄ-ն հանուն կանանց իրավազորման Հայաստանում» ծրագրի շրջանակում։ Ծրագիրն իրականացվում է ՕքսԵՋեն հիմնադրամի, «Եվրոպական գործընկերություն հանուն ժողովրդավարության» ՀԿ-ի, «Նիդեռլանդների հելսինկյան կոմիտե» ՀԿ-ի, «Կանանց աջակցման կենտրոն» ՀԿ-ի, «ՎԻՆՆԵԹ Գորիս» զարգացման հիմնադրամի կողմից, «Վիննեթ Շվեդիա» ՀԿ-ի հետ համագործակցությամբ: Ծրագիրը ֆինանսավորվում է Եվրոպական միության կողմից:
- Նախագծի ընդունման կապակցությամբ լրացուցիչ ֆինանսական միջոցների անհրաժեշտության և ծախսերում սպասվելիք փոփոխությունների մասին
Նախագծի ընդունման կապակցությամբ Հայաստանի Հանրապետության պետական բյուջեում ծախսերի և եկամուտների ավելացումներ կամ նվազեցումներ չեն նախատեսվում:
ՆԱԽԱԳԾԻ ԸՆԴՈՒՆՄԱՆ ԿԱՊԱԿՑՈՒԹՅԱՄԲ ԱՅԼ ԻՐԱՎԱԿԱՆ ԱԿՏԵՐԻ ՆԱԽԱԳԾԵՐԻ ԿԱՄ ԴՐԱՆՑ ԸՆԴՈՒՆՄԱՆ ԱՆՀՐԱԺԵՇՏՈՒԹՅԱՆ ԲԱՑԱԿԱՅՈՒԹՅԱՆ ՄԱՍԻՆ
«Հայաստանի Հանրապետության կառավարության 2019 թվականի մարտի 29-ի թիվ 364-Ն որոշման մեջ փոփոխություններ կատարելու մասին» ՀՀ կառավարության որոշման նախագծի ընդունմամբ այլ իրավական ակտերի նախագծերի ընդունման անհրաժեշտություն չի առաջանում:
[1] Kelly L. et al. Combating violence against women: Minimum standards for support services. 2008
[2] Logar R. Shelters for Victims of Gender-based violence in Europe: Best practices and challenges //Eurosocial Tools, Madrid: Eurosocial Programme, 2022, №. 91:
[3] Կանայք ընդդեմ բռնության Եվրոպա (WAVE) կազմակերպությունների ցանցը Եվրոպայում կանանց աջակցման կազմակերպությունների ցանց է, որը պայքարում է կանանց նկատմամբ տղամարդկանց կողմից բռնության դեմ։ Եվրահանձնաժողովի «Դափնե» ծրագրի աջակցությամբ, WAVE գրասենյակը մինչ օրս կազմել է Եվրոպական գրեթե բոլոր երկրներում բռնության կանխարգելման մասին տեղեկություններ պարունակող տվյալների լայն շտեմարան և ցուցակագրել 2000-ից ավելի կազմակերպություններ։
[4] Women Against Violence Europe (WAVE), Handbook on Standards for Shelters and Specialised Services for Women and Girls Survivors of Violence (3rd edn, 2018):
