««ՀԱՆՐՈՒԹՅԱՆ ԳԵՐԱԿԱ ՇԱՀԵՐԻ ԱՊԱՀՈՎՄԱՆ ՆՊԱՏԱԿՈՎ ՍԵՓԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՕՏԱՐՄԱՆ ՄԱՍԻՆ» ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՕՐԵՆՔՈՒՄ ՓՈՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ԵՎ ԼՐԱՑՈՒՄՆԵՐ ԿԱՏԱՐԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ», «ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՔԱՂԱՔԱՑԻԱԿԱՆ ԴԱՏԱՎԱՐՈՒԹՅԱՆ ՕՐԵՆՍԳՐՔՈՒՄ ԼՐԱՑՈՒՄՆԵՐ ԿԱՏԱՐԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ», «ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՎԱՐՉԱԿԱՆ ԴԱՏԱՎԱՐՈՒԹՅԱՆ ՕՐԵՆՍԳՐՔՈՒՄ ԼՐԱՑՈՒՄՆԵՐ ԿԱՏԱՐԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ», «ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՎԱՐՉԱԿԱՆ ԻՐԱՎԱԽԱԽՏՈՒՄՆԵՐԻ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ ՕՐԵՆՍԳՐՔՈՒՄ ԼՐԱՑՈՒՄՆԵՐ ԿԱՏԱՐԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ», ««ԳՆԱՀԱՏՄԱՆ ԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅԱՆ ՄԱՍԻՆ» ՕՐԵՆՔՈՒՄ ԼՐԱՑՈՒՄ ԿԱՏԱՐԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ», ««ԳՈՒՅՔԻ ՆԿԱՏՄԱՄԲ ԻՐԱՎՈՒՆՔՆԵՐԻ ՊԵՏԱԿԱՆ ԳՐԱՆՑՄԱՆ ՄԱՍԻՆ» ՕՐԵՆՔՈՒՄ ԼՐԱՑՈՒՄ ԿԱՏԱՐԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ» ԵՎ «ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՀԱՐԿԱՅԻՆ ՕՐԵՆՍԳՐՔՈՒՄ ՓՈՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆ ԿԱՏԱՐԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ» ՕՐԵՆՔՆԵՐԻ ՆԱԽԱԳԾԵՐ

Օրենքի նոր նախագծում Հոդված 7-ի 6-րդ մասում շարունակում է պահպանվել հետևյալ կարգավորումը․ << Եթե օտարման ենթակա սեփականության սեփականատիրոջ կամ այդ սեփականությունը փաստացի տնօրինողի կողմից խոչընդոտվում են սեփականության նկարագրության արձանագրության կազմման աշխատանքները, ապա լիազոր մարմինը սեփականության նկարագրության արձանագրությունը կազմում է առկա հնարավորությունից ելնելով, առնվազն երկու ընթերակաների մասնակցությամբ, որը և հիմք է հանդիսանում բարելավումները գնահատելու համար:>> Վենետիկի հանձնաժողովը հատուկ ընդգծում է, որ «խոչընդոտել» տերմինը, որը կիրառվում է Օրենքի Հոդված 7-ի 6-րդ մասում, պետք է հստակ սահմանվի։ Եթե, օրինակ, դատական հայցի ներկայացումը կամ փոխհատուցման գործընթացին մասնակցությունը որակվի որպես «խոչընդոտում», ապա կարող են կոպտորեն խախտվել սեփականատիրոջ արդար դատաքննության և իրավունքների պաշտպանության երաշխիքները, ինչպես ամրագրված են Մարդու իրավունքների եվրոպական կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածում։ Վենետիկի հանձնաժողովը մասնավորապես նշել է․ «Եթե, օրինակ, դատական հայցի ներկայացումը համարվի խոչընդոտում, դա կարող է սահմանափակել սեփականատերերի դատական պաշտպանությունը և հակասել ՄԻԵԴ-ի արդար դատաքննության պահանջներին։ [...] Առանց հստակ սահմանման՝ այն կարող է հանգեցնել չարաշահումների և պաշտպանական մեխանիզմների քայքայման»։ Ավելին, Օրենքի ներ նախագծում առկա է նաև հետևյալ կարգավորումը․ «Եթե սեփականատերը կամ օգտագործողը խոչընդոտում է նկարագրության կազմման աշխատանքներին, ապա լիազոր մարմինը կազմում է արձանագրությունը առնվազն երկու ընթերակաների մասնակցությամբ։ Եթե խոչընդոտվում են նկարագրման աշխատանքները կամ գույքին հասանելիությունն այլ կերպ անհնարին է դառնում, ապա կազմված արձանագրության հիման վրա որոշված փոխհատուցումը չի կարող վիճարկվել»։ Նոր օրենսդրական տարբերակում չի կարգավորվել Վենետիկի հանձնաժողովի բարձրացրած լրջագույն մտահոգությունը։ «Խոչընդոտել» տերմինը շարունակում է գործել առանց իրավական սահմանման, իսկ դրա հիմքով չվիճարկելի արդյունք սահմանելը լրջորեն հակասում է ինչպես Մարդու իրավունքների եվրոպական կոնվենցիայի, այնպես էլ ՀՀ Սահմանադրության պահանջներին՝ օրինականության, արդար դատաքննության և սեփականության իրավունքի երաշխավորման առումով։ Առաջարկություն 1 Պետք է բացառել օրենսդրորեն չսահմանված «խոչընդոտել» տերմինի կիրառումը որպես իրավական հետևանքներ առաջացնող ձևակերպում, ուստի պետք է․ 1. Հստակ սահմանել «խոչընդոտել» տերմինը օրենքում՝ իբրև իրավական եզրույթ, սահմանելով այնպիսի պայմաններ, որոնք չեն կարող ներառել օրինական դատական պաշտպանության իրականացման ձևերը (օրինակ՝ դատական հայց ներկայացնելը, ընթացակարգերին մասնակցելը)։ 2. Հստակեցնել, որ դատական գործընթացին մասնակցությունը կամ այլ օրինական գործողությունները չեն կարող ինքնին դիտվել որպես նկարագրման աշխատանքներին խոչընդոտում։

Օրենքի նոր նախագծում Հոդված 11-ի 1.1 կետում շարունակում է պահպանվել հետևյալ կարգավորումը․ <<Եթե օտարման ենթակա սեփականության սեփականատերը չի խոչընդոտում սեփականության նկարագրության արձանագրության կազմման նպատակով օտարվող սեփականություն մուտք գործելուն կամ այլ կերպ անհնարին չի դարձնում օտարվող սեփականության հասանելիությունը, ձեռքբերողի հետ կնքում է սույն օրենքի 10-րդ հոդվածի 4-րդ մասով սահմանված պայմանագիրը ու սահմանված ժամկետում և կարգով ազատում է օտարվող գույքը և հանձնում ձեռքբերողին (չի խոչընդոտում կամ այլ կերպ անհնարին չի դարձնում գույքի հանձնումը), ապա սեփականատիրոջը վճարվող համարժեք փոխհատուցման չափ է համարվում օտարվող գույքի շուկայական արժեքից երեսուն տոկոս ավելի գումարը>>։ Հոդվածի վերլուծությունից բխում է, որ շուկայական արժեքից 30% ավելի փոխհատուցումը նախատեսվում է միայն այն դեպքում, , երբ սեփականատերը չի խոչընդոտում, համաձայնություն է տալիս, և ժամանակին հանձնում է գույքը։ Հակառակ դեպքում փոխհատուցման չափը մնում է միայն գույքի շուկայական արժեքից 15% ավելի գումարը։ Նման կարգավորում առկա էր նաև Օրենքի փոփոխության նախորդ Նախագծում, որի վերաբերյալ Վենետիկի հանձնաժողովը հայտնել էր հետևյալը․ <<Թեև շուկայական արժեքից 30 տոկոսով ավելի փոխհատուցում տրամադրելը որպես խթան սեփականատերերի համար ինքնին չի հակասում Եվրոպական կոնվենցիային, այնուամենայնիվ օրենքը պետք է ցանկացած դեպքում երաշխավորի, որ փոփոխված օրենքի 11-րդ հոդվածի 1.1 մասում օգտագործված «խոչընդոտելը» եզրը չմեկնաբանվի այնպես, որ սահմանափակի բարեխիղճ առարկությունները կամ օրինական ընթացակարգային քայլերը>>։ Այսինքն՝ նման պայմանավորված փոխհատուցման տրամադրումը չպետք է ունենա պատժիչ բնույթ՝ «չխոչընդոտելը» կամ «ժամանակին հանձնելը» չպետք է մեկնաբանվի որպես օրինական իրավունքներն իրացնելու դեմ քայլ։ Այս պարագայում կարող ենք եզրակացնել, որ պետությունը խրախուսում է <<հնազանդություն>>, այլ ոչ թե իրավական պաշտպանության գործիքների օգտագործում։ Վենետիկի հանձնաժողովը դրանում տեսնում էր պատժիչ բնույթ, իրավունքի սահմանափակում, ուստի կարելի է ասել, որ նախագծում այս դիտարկումը նույնպես չի հաշվի առնվել։

Անհրաժեշտ է վերանայել այն իրավական ենթատեքստը, ըստ որի՝ փոխհատուցման առավել չափը (շուկայական արժեքից 30% ավելի) հասանելի է միայն այն դեպքում, երբ սեփականատերը լիարժեք համագործակցում է, համաձայնվում է հրաժարվել իրավական պաշտպանության բոլոր գործիքներից։ Սա խտրական մոտեցում է, որը հակասում է ինչպես Վենետիկի հանձնաժողովի դիտարկումներին, այնպես էլ ՄԻԵԴ-ի և Սահմանադրության պահանջներին։ Անհրաժեշտ է հստակ տարանջատել իրավական գործընթացներին մասնակցությունը կամ առարկությունը՝ դիտավորյալ խոչընդոտումից, և նախագծում սահմանել, որ փոխհատուցման խթանման մեխանիզմները չեն կարող պայմանավորված լինել սեփականատիրոջ կողմից իր իրավունքների օգտագործմամբ։

Օրենքի նոր նախագծի Հոդված 11-ի 3-րդ մասի համաձայն․ <<Օտարվող սեփականության դիմաց սեփականատիրոջը տրամադրվում է նաև ձեռնարկատիրական գործունեության ընդհատման (դադարեցման) ժամանակաշրջանի, բայց ոչ ավելի, քան մեկ տարվա համար դրամական փոխհատուցում հարկային հայտարարագրի հիման վրա` կառավարության սահմանած կարգով>>։ Նախատեսվում է փոխհատուցում ձեռնարկատիրական գործունեության ընդհատման համար՝ առավելագույնը մեկ տարվա եկամտի չափով, հարկային հայտարարագրի հիման վրա։ Վենետիկի անձնաժողովը իր Օրենքի նախորդ նախագծի վերաբերյալ եզրակակացության մեջ հստակ նշել է, որ եթե օտարվող գույքը սեփականատիրոջ եկամուտի հիմնական աղբյուրն է, ապա անհրաժեշտ է գնահատել դրա ազդեցությունն ու փոխհատուցել փաստացի կրած եկամտային կորուստը։ Բացի այդ, Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի պրակտիկայի համաձայն՝ Հայաստանին վերաբերող գործերով, էական է համարվել, որպեսզի օրենքը նախատեսի հնարավորություն՝ դիտարկելու այն իրավիճակները, երբ օտարման ենթակա գույքը սեփականատիրոջ համար նշանակալի եկամուտ է ապահովում, ինչի հետևանքով օտարման արդյունքում վերջինս կրում է զգալի եկամտի կորուստ։ Սույն դեպքում խոսքը գնում է անձի կողմից իրականացվող ձեռնարկատիրական գործունեության եկամտի կորստի փոխհատուցման մասին։ Այդպիսի գործունեությունը, որպես կանոն, կրում է տևական, երկարաժամկետ բնույթ, ուստի մեկ տարվա համար տրվող փոխհատուցումը չի կարող համարվել համարժեք փոխհատուցում։ Այսինքն, չնայած այն հանագամանքին, որ պետությունը ցանկացել է մեղմացնել ձեռնարկատիրական գործունեություն իրականացնող սուբյեկտների կրած վնասը՝ նախատեսելով փոխհատուցում, այնուամենայնիվ, ձեռնարկատիրական գործունեությունը հանդիսանում է անձի եկամտի հիմնական աղբյուր, և մեկ տարվա եկամտի փոխհատուցումը չի կարող համարվել բավարար։ Առաջարկություն 3 Անհրաժեշտ է վերանայել նախագծի 11-րդ հոդվածի 3-րդ մասը ՝ նախատեսելով, որ փոխհատուցման չափը պետք է որոշվի ոչ թե առավելագույնը մեկ տարվա հարկային եկամտի չափով, այլ հաշվառի ձեռնարկատիրական գործունեության շարունակական բնույթն ու եկամտի հիմնական աղբյուր լինելը։ Հարկավոր է ապահովել հնարավորություններ փաստացի կրած վնասների ամբողջական գնահատման և արդարացի փոխհատուցման համար՝ հաշվի առնելով նյութական կորուստները։

Օրենքի նոր նախագծի 13-րդ հոդվածի 1-ին հետի համաձայն․ << Օտարվող գույքի սեփականատերը կամ օտարվող սեփականության նկատմամբ գույքային իրավունք ունեցողներն իրավունք ունեն սույն օրենքի 12-րդ հոդվածի 5-րդ մասի հիման վրա ձեռքբերողի սեփականության իրավունքի պետական գրանցումից հետո եռամսյա ժամկետում դիմել դատարան` սեփականության օտարման դիմաց փոխհատուցման չափը վիճարկելու պահանջով (...)>>։ Նույն հոդվածի 1․1 կետի համաձայն․ <<Սույն հոդվածի 1-ին մասով նախատեսված հայցի, ինչպես նաև հանրության գերակա շահ ճանաչելու որոշմանը և դրանից բխող գործողություններին, այդ թվում՝ օտարվող գույքի նկատմամբ ձեռքբերողի սեփականության իրավունքի գրանցմանն առնչվող որևէ այլ հայցի ներկայացումը չի կասեցնում և չի կարող կասեցնել համապատասխան գույքի վերաբերյալ հանրության գերակա շահ ճանաչելու մասին կառավարության որոշման կատարումը (...) >> Սույն կետերի վերաբերյալ Վենետիկի հանաձնաժողովն իր եզրակացության մեջ նշել է, որ պետք է գործի «նախօրոք և համարժեք փոխհատուցման» սկզբունքը՝ ըստ ՀՀ Սահմանադրության հոդված 60-րդ հոդվածի 5-րդ կետի։ Նրանք նշում էին, որ հնարավոր չէ նախօրոք փոխհատուցված համարել միայն դեպոզիտով վճարված գումարը, երբ փոխհատուցման չափը դեռ վիճարկվում է։ Խնդիրը պահպանվել է։ Նոր նախագիծը թույլ չի տալիս դադարեցնել կամ կասեցնել գույքի օտարման գործընթացը մինչև փոխհատուցման հարցը պարզվի։ Սա հակասում է Վենետիկի հանձնաժողովի այն դիրքորոշմանը, որ պետք է ապահովվի փոխհատուցման համարժեքությունը նախքան անձին սեփականության իրավունքից զրկելը։ Հանձնաժողովը նշում է, որ ՀՀ Սահմանադրության 60-րդ հոդվածի 5-րդ մասի նախնական և համարժեք փոխհատուցման երաշխիքի հետ սույն օրենքի համապատասխանության հարցը Հայաստանի Սահմանադրական դատարանի իրավասության շրջանակում է։ Սա առավել արդիական է, քանի որ գործող համակարգը կարող է հանգեցնել իրավիճակի, երբ փոխհատուցման մի մասը հատկացվում է միայն այն բանից հետո, երբ գույքը փոխանցվել է ձեռք բերողին։ Մասնավորապես՝ Օրենքի նոր նախագծի 13-րդ հոդվածի 2-րդ մասի <<բ>> կետում կա հետևյալ կարգավորումը․ << ձեռքբերողի կողմից դեպոզիտ հանձնած գումարը պակաս է դեպոզիտ հանձնելու օրվա դրությամբ սեփականության օտարման դիմաց համարժեք փոխհատուցման ենթակա գումարից, ապա փոխհատուցման գումարը հաշվարկվում է դատարանի կողմից՝ այդ օրվա դրությամբ: Դատարանի վճռում պետք է նշվի դեպոզիտ հաշվին վճարման ենթակա փոխհատուցման լրացուցիչ գումարը, ինչպես նաև փոխհատուցման ենթակա լրացուցիչ գումարը ստանալու իրավունք ունեցող բոլոր անձանց մասին, եթե օտարվող սեփականության դիմաց դատարանի սահմանած փոխհատուցման գումարը պետք է տրվի մեկից ավելի սեփականատերերի կամ նաև օտարվող սեփականության նկատմամբ գույքային իրավունքներ ունեցողներին>>։ Հանձնաժողովը հստակեցնում է, որ փոխհատուցման միայն մի մասի վճարումը ցանկացած դեպքում չի նշանակում, որ կատարվել է «նախնական և համարժեք» փոխհատուցում։ Անհրաժեշտ է ունենալ արդյունավետ մեխանիզմ, որը թույլ կտա նախքան անձին սեփականության իրավունքից զրկելու գործընթացի ավարտը բացառիկ դեպքերում վիճարկել տեսանելի հակասությունները ։ Ավելին, Վենետիկի հանձնաժողովը գտնում է, որ կարևոր է, որպեսզի զավթվող գույքի գնահատումն իրականացվի որակավորված մասնագետների կողմից, որոնք ունեն տվյալ ոլորտի մասնագիտացված փորձ։ Որպեսզի ապահովվի հետևողականություն՝ շուկայական արժեքի որոշման գնահատման մեթոդաբանությունը պետք է լինի հստակ և միատեսակ՝ բացառելով հակասությունները և տարբերեցումները զավթման գործընթացում։ Արդարության և թափանցիկության ապահովման նպատակով իրավական համակարգը պետք է նախատեսի նաև այլընտրանքային գնահատման հնարավորություն, որպեսզի սեփականատերերն ունենան մրցակցային գնահատման հասանելիություն՝ ապահովելով առավել հավասարակշռված և օբյեկտիվ փոխհատուցման որոշում։ Առաջարկություն 4 1. Սահմանել կարգավորում, որով դատարան դիմելու փաստը կասեցնում է գույքի օտարման գործընթացը կամ առնվազն դրա գրանցումը մինչև վճռի կայացումը։ 2. Օրենքում ամրագրել անկախ, մասնագիտացված գնահատման համակարգ՝ ապահովելով գույքի շուկայական արժեքի իրական գնահատումը՝ տարբեր գնահատողների մասնակցությամբ, ըստ անհրաժեշտության նաև սեփականատիրոջ կողմից հրավիրված։ 3. Սահմանել պարտադիր իրավական միջոց՝ բողոքարկելու ինչպես պետական գնահատումը, այնպես էլ դեպոզիտի հիման վրա ձևավորված ժամանակավոր վճարումները՝ մինչև սեփականությունից զրկելու վերջնական իրավազոր որոշումը։

Դիտարկում 5 Նոր Օրենքի նախագծով նախատեսվում է նաև փոփոխություններ ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքով, մասնավորապես, նախատեսվում է օրենսգրքում նոր <<Գլուխ 27․1՝ Հանրության գերակա շահ ճանաչելու վերաբերյալ կառավարության որոշման իրավաչափությունը վիճարկելու վերաբերյալ գործերի վարույթը>> վերտառությամբ գլխի ավելացում։ Սույն գլխի 200․3․ կետի համաձայն․ << Սույն գլխով նախատեսված գործերով ֆիզիկական և իրավաբանական անձինք Վարչական դատարան կարող են դիմել գերակա շահ ճանաչելու վերաբերյալ Հայաստանի Հանրապետության կառավարության որոշումն ուժի մեջ մտնելուց հետո՝ մեկամսյա ժամկետում>>։ Նույն գլխում առկա է նաև հետևյալ բովանդակությամբ հոդվածը․ <<Հոդված 200.5. 1. Դիմումի ապահովումը վարչական դատարանի որոշմամբ Գերակա շահ ճանաչելու վերաբերյալ Հայաստանի Հանրապետության կառավարության որոշման իրավաչափությունը վիճարկելու վերաբերյալ դիմումը վարույթ ընդունելը չի կասեցնում գերակա շահ ճանաչելու վերաբերյալ Հայաստանի Հանրապետության կառավարության որոշման կատարումը` բացառությամբ սույն հոդվածի 2-րդ մասով սահմանված դեպքերի: 2. Գործը վարույթ ընդունելուց հետո վարչական դատարանը դիմողի միջնորդությամբ կամ իր նախաձեռնությամբ մինչև գործի դատաքննության ավարտը կարող է կասեցնել վիճարկվող որոշման (դրա վիճարկվող դրույթի) գործողությունը` միայն դիմողի սեփականության իրավունքին առնչվող դրույթների մասով, եթե կասեցման մասին որոշում չընդունելը կարող է հանգեցնել անդառնալի կամ ծանր հետևանքների դիմողի կամ հանրության համար>>: Վերոնշյալ հոդվածների վերլուծությունից բխում է, որ Կառավարության որոշման օրինականությունը կարող է վիճարկվել Վարչական դատարանում ՝ որոշման ուժի մեջ մտնելուց հետո մեկ ամսվա ընթացքում, սակայն դատարանի կողմից հայցի ընդունումը ավտոմատ կերպով չի կասեցնում այդ որոշման կատարումը։ Այուամենայնիվ, դատարանը պահպանում է իր հայեցողությունը՝ կիրառելու կասեցում՝ միայն հայցվորի սեփականության իրավունքի վերաբերյալ դրույթների մասով, երբ կասեցման վերաբերյալ որոշում չկայացնելը կարող է առաջացնել անդառնալի կամ ծայրահեղ հետևանքներ միաժամանակ և՛ հայցվորի, և՛ հանրության համար։ Նույնաբովանդակ կարգավորում նախատեսված է եղել նաև Օրենքի նախորդ նախագծում, որի վերաբերյալ ԵԽ Վենետիկի հանձնաժողովն իր եզրակացության մեջ նշել է հետևյալը․ << Վենետիկի հանձնաժողովը հիշեցնում է, որ գործադիր մարմինների և հանրային գործառույթներ իրականացնող մարմինների գործողությունների և որոշումների դատական վերահսկողության անհրաժեշտությունը համընդհանուր ճանաչված սկզբունք է, թեև ազգային փորձառությունները տարբեր են։ Հանձնաժողովը գտնում է, որ գործադիրի կողմից հանրության գերակա շահի ճանաչման որոշման վերաբերյալ բողոքները՝ դրանց ողջամտության, օրինականության կամ այլ ասպեկտների մասով, որոշ դեպքերում պետք է ունենան կասեցնող ազդեցություն, հակառակ դեպքում ստեղծվում է անարդար հավասարակշռություն՝ ի վնաս անհատի շահերի, ինչը հակասում է այն ընդհանուր սկզբունքին, ըստ որի՝ դատարանները կարող են կասեցնել պետական որոշումների կատարումը բողոքաբերի խնդրանքով։ Սա օրենքի գերակայության ամենաուժեղ երաշխիքներից մեկն է։ ՄԻԵԴ-ը ընդունել է, որ սեփականության իրավունքին միջամտող միջոցից տուժող անձինք պետք է հնարավորություն ունենան իրենց փաստարկները ներկայացնելու լիազորված մարմիններին, այդ թվում՝ վիճարկելու միջոցների անօրինականությունը կամ կամայականությունն ու անհիմն լինելը։ Իսկ կասեցման բացակայությունը կամ իրավակարգավորման անորոշությունը կարող են այդ հնարավորությունը վերածել ձևականության։ Այս համատեքստում հանձնաժողովը նշում է, որ նոր օրենսդրությամբ կատարվել է փորձ՝ դատական կարգով կասեցում նախատեսելու, սակայն այն սահմանափակվել է այն դեպքերով, երբ անդառնալի կամ ծայրահեղ հետևանքները միաժամանակ առկա են և՛ հայցվորի, և՛ հանրության համար։ Հանձնաժողովը նշում է, որ նման զուգահեռ պահանջը անհավանական է, քանի որ հաճախ այս կողմերի շահերը հակադիր են։ Վենետիկի հանձնաժողովը առաջարկում է, որ հանրության գերակա շահի ճանաչման որոշման դեմ ներկայացված հայցերը պետք է կասեցնող ազդեցություն ունենան այն դեպքերում, երբ կա անդառնալի կամ ծայրահեղ հետևանքների ռիսկ կամ հայցվորի, կամ հանրության համար, և ոչ թե երկուսի միաժամանակյա առկայության պայմանով>>։ Նույն կարգավորումն առկա է նաև Օրենքի նոր նախագծում, որի հոդված 9-ը ունի հետևյալ բովանադակությունը․ << Հոդված 9. Հանրության գերակա շահ ճանաչելու կամ սեփականության նախնական ուսումնասիրության մասին կառավարության որոշման բողոքարկումը 1. Հանրության գերակա շահ ճանաչելու մասին կառավարության որոշումն օտարման ենթակա սեփականության սեփականատիրոջ կամ շահագրգիռ այլ անձի կողմից կարող է բողոքարկվել դատարան՝ հանրության գերակա շահ ճանաչելու մասին կառավարության որոշումն ուժի մեջ մտնելուց հետո՝ մեկ ամսվա ընթացքում: Որոշման վիճարկումը չի կասեցնում դրա կատարումը` բացառությամբ Հայաստանի Հանրապետության վարչական դատավարության օրենսգրքով նախատեսված դեպքերի: 2. Սեփականությունն ուսումնասիրելու մասին կառավարության որոշումն ուսումնասիրման ենթակա սեփականության սեփականատիրոջ կամ շահագրգիռ այլ անձի կողմից կարող է բողոքարկվել դատարան՝ սեփականությունն ուսումնասիրելու մասին կառավարության որոշումն ուժի մեջ մտնելուց հետո՝ երկու ամսվա ընթացքում: Որոշման վիճարկումը չի կասեցնում դրա կատարումը` բացառությամբ Հայաստանի Հանրապետության վարչական դատավարության օրենսգրքով նախատեսված դեպքերի>>: Փաստորեն, ներկայիս օրենսդրական նախագիծը, ինչպես և նախորդը, ձևականորեն նախատեսում է կասեցման ոչ արդյունավետ մեխանիզմ։ Դատարանի կողմից կասեցում կիրառելու հնարավորությունը ոչ միայն սահմանափակվում է հայցվորի սեփականության իրավունքին վերաբերող դրույթներով, այլև ենթակա է միաժամանակ երկու պայմանների առկայության՝ անդառնալի կամ ծանր հետևանքներ պետք է առաջանան և՛ հայցվորի, և՛ հանրության համար։ Վենետիկի հանձնաժողովը նման երկակի պահանջը համարել է ոչ իրատեսական՝ հաշվի առնելով, որ հաճախ հայցվորի և հանրության շահերը հակադրվում են, և հետևաբար կասեցման գործնական կիրառումը դարձնում է բացառիկ, գրեթե անհնար։ Բացի այդ, ինչպես նշում է հանձնաժողովը, նման սահմանափակումն խաթարում է դատարան դիմելու արդյունավետ իրավունքի իրականացումը։ Եթե դատարանը հայցն ընդունելով չի կարող ժամանակավորապես դադարեցնել վեճի առարկա հանդիսացող կառավարության որոշման կատարումը, ապա հնարավոր է, որ այդ ակտը կատարվի մինչև գործի քննության ավարտը՝ առաջացնելով անդառնալի իրավական կամ փաստական հետևանքներ։ Դա նշանակում է, որ դատարան դիմելու հնարավորությունը վերածվում է ձևականության, ինչը հակասում է ինչպես ՄԻԵԴ նախադեպային իրավունքի, այնպես էլ օրենքի գերակայության սկզբունքին։ Առաջարկություն 5 Նախագծի 200.5 հոդվածի 2-րդ մասը պետք է փոփոխվի՝ հետևյալ հիմնական ուղղությամբ. Կասեցման կիրառման չափանիշը պետք է վերանայվի, մասնավորապես՝ հանվի միաժամանակ և՛ հայցվորի, և՛ հանրության անդառնալի կամ ծանր հետևանքների պահանջը։ Փոխարենը պետք է սահմանվի, որ դատարանը կարող է կասեցում կիրառել, եթե կա անդառնալի կամ ծանր հետևանքների ռիսկ՝ կա՛մ հայցվորի, կա՛մ հանրության համար։ Այս փոփոխությունը կհամապատասխանի Վենետիկի հանձնաժողովի առաջարկին և կապահովի այն դատավարական երաշխիքները, որոնք են․ – կողմերի հավասար հնարավորությունների ապահովում(equality of arms), – փաստական վիճարկման իրական հնարավորություն, – արդյունավետ դատական վերահսկողություն։ Այս մոտեցումն իրավաչափ է նաև ՄԻԵԴ այն նախադեպերի լույսի ներքո, որոնցում դատարանը շեշտել է, որ կասեցման հնարավորություն չունենալը կարող է իրավական պաշտպանության ողջ ընթացքը դարձնել անիմաստ։

Օրենքի նախագծի 12-րդ հոդվածի 5-րդ կետը սահմանում է հետևյալ կարգավորումը․ << Եթե օտարվող սեփականության սեփականատերը և օտարվող սեփականության նկատմամբ գույքային իրավունքներ ունեցողները ձեռքբերողի կողմից փոխհատուցման գումարը դեպոզիտ հանձնելու մասին սույն օրենքի 17-րդ հոդվածով սահմանված կարգով պատշաճ ծանուցվելուց հետո երկշաբաթյա ժամկետում չեն ստանում դեպոզիտ հանձնված գումարը, ապա օտարվող սեփականության նկատմամբ սեփականության իրավունքը ձեռքբերողին է փոխանցվում օրենքի ուժով՝ փոխհատուցման ենթակա գումարը դեպոզիտ հանձնելուն հաջորդող երեսուներորդ օրը և այդ հիմքով դադարեցվում են նաև օտարվող սեփականության նկատմամբ առկա գույքային իրավունքները, սահմանափակումները և ծանրաբեռնվածությունները: Տվյալ դեպքում օտարվող գույքի նկատմամբ ձեռքբերողի սեփականության իրավունքի պետական գրանցման համար հիմք են հանդիսանում գերակա շահ ճանաչելու մասին կառավարության որոշումը և լիազոր մարմնի կողմից տրամադրված գրավոր տեղեկատվությունը` Կառավարության որոշումը տվյալ գույքի մասով ուժը կորցրած ճանաչելու հիմքերի բացակայության վերաբերյալ, օտարման պայմանագրի նախագիծը սույն օրենքով սահմանված ժամկետում օտարվող սեփականության սեփականատիրոջը և գույքային իրավունքներ ունեցողներին ուղարկելը հավաստող ապացույցները և փոխհատուցման գումարը դեպոզիտ հանձնելու վերաբերյալ նոտարի կամ դատարանի կողմից տրված տեղեկանքը, որը ներառում է նաև նոտարի կամ դատարանի հավաստիացումն առ այն, որ փոխհատուցման գումարը դեպոզիտ մուտքագրելուց հետո երկշաբաթյա ժամկետում օտարվող սեփականության սեփականատերերը և օտարվող սեփականության նկատմամբ գույքային իրավունքներ ունեցողներն այն չեն ստացել>>։ Նույն հոդվածի 6 -րդ կետը սահմանում է հետրյալը․ <<Օտարվող սեփականության սեփականատերերը և օտարվող սեփականության նկատմամբ գույքային իրավունքներ ունեցողները պարտավոր են ձեռքբերողի սեփականության իրավունքի պետական գրանցումից հետո` երկու ամսվա ընթացքում օտարված սեփականությունը հանձնել ձեռքբերողին, իսկ օտարվող սեփականությունն անշարժ գույք լինելու դեպքում` ազատել օտարվող անշարժ գույքը և այն հանձնել ձեռքբերողին: Սույն մասով նախատեսված ժամկետում նախկին սեփականատիրոջ կամ գույքային իրավունքներ ունեցողների կողմից օտարված սեփականությունը ձեռքբերողին չհանձնվելու դեպքում նախկին սեփականատիրոջ կամ գույքային իրավունքներ ունեցողների վտարումն օտարված սեփականության տարածքից իրականացվում է (ներխուժումը վերացվում է) կամ օտարված գույքը նրանցից վերցվում է և նոր սեփականատիրոջն է հանձնվում Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիական օրենսգրքով և կառավարության որոշմամբ սահմանված կարգով>>: Սույն հոդվածների վերլուծությունից բխում է, որ օտարումը փաստացի դարձվում է հնարավոր առանց կողմերի համաձայնության կամ դատական որոշման՝ փոխհատուցման գումարի մուտքագրումից ընդամենը 30 օր անց, անկախ նրանից՝ արդյոք սեփականատերը բողոքարկում է փոխհատուցման չափը։ Նույնաբովանդակ կարգավորում նախատեսված էր նաև Օրենքի նախորդ նախագծում, որի վերաբերյալ Վենետիկի հանձնաժողովը իր եզրակացության մեջ նշել է հետևյալը․<<Հանձնաժողովը նկատում է, որ նման ձևակերպումը կարող է կամայականորեն բացառել նաև հիմնավոր պահանջները, քանի որ կարող է բացառել օտարման կասեցումը նույնիսկ այն դեպքերում, երբ փոխհատուցման չափը կամ օտարման գործընթացի այլ առանցքային տարրեր լուրջ և հիմնավորված կերպով վիճարկվում են>>։ Առաջարկություն 6 1. Անհրաժեշտ է սահմանել արագացված դատական վերահսկողություն Օրենքով նախատեսել, որ սեփականության փոխանցումը տեղի չունենա, մինչև անկախ փորձագետի մասնակցությամբ որոշվի փոխհատուցման համարժեքությունը։ Հաստատել կարճ և ողջամիտ ժամկետ՝ այս դատավարության ավարտի համար , որպեսզի հնարավոր լինի նաև խուսափել հանրային շահի ծրագրերի անհարկի ուշացումից։ 2. Հաստատել կասեցման հնարավորություն՝ որոշ պայմաններում Դատարաններին պետք է տալ հնարավորություն, որոշ դեպքերում կասեցնել սեփականության փոխանցումը, երբ առկա են հիմնավոր պատճառներ, որոնք կասկածի տակ են դնում փոխհատուցման իրավաչափությունը։ 3. Անկախ փորձագետի եզրակացության պարտադիրության ապահովում Սահմանել, որ փոխհատուցման չափը պետք է հաստատվի անկախ գնահատման միջոցով, հատկապես եթե դրա շուրջ առկա է վեճ։ 4. Ապահովել իրական իրավական միջոցների հասանելիություն Դատարանները պետք է ունենան լիազորություն ոչ միայն փոխհատուցման չափը փոխելու, այլ նաև՝ գնահատելու ողջ գործընթացի իրավաչափությունը։ Օրենքի Նախագծում առկա են մի շարք այլ խնդիրներ, որոնք կվերլուծենք ՀՀ Սահմանադրության, այլ օրենսդրական կարգավորումների, ՄԻԵԴ և Սահմանադրական դտարանի որոշումների լույսի ներքո․

Խնդիր 1․ Ովքե՞ր են ձեռքբերողները․ անորոշ ինքնությամբ, կասկածելի ծագմամբ մասնավոր սուբյեկտների ներգրավումը հանրության գերակա շահի անվան տակ իրականացվող գործընթացներում ստեղծում է կոռուպցիոն ռիսկերի բարձր մակարդակ Դիտարկում 1 Գործող օրենքի համաձայն՝ մասնավոր անձինք կարող են հանդիսանալ հանրության գերակա շահի անվան տակ օտարվող գույքի ձեռքբերողներ՝ նույնիսկ այն դեպքերում, երբ գործընթացը իրականացվում է առանց մրցույթի և առանց հանրային վերահսկողության։ «Հանրության գերակա շահերի ապահովման նպատակով սեփականության օտարման մասին» ՀՀ օրենքի 6-րդ հոդվածի համաձայն՝ ձեռքբերող կարող է լինել պետությունը, համայնքը կամ կազմակերպություն, սակայն եթե ձեռքբերողը պետությունը չէ, օրենքը սահմանում է միայն ձևական ընթացակարգ՝ պետական մարմնի միջոցով դիմելու ձևով։ Օրենքով որևէ սահմափակում կամ ստուգման մեխանիզմ չկա՝ այդ մասնավոր կազմակերպությունների նախնական ստուգման (due diligence), ֆինանսական հուսալիության, նախկին գործունեության, կամ հանրային հեղինակության վերաբերյալ։ Միաժամանակ օրենքով չեն սահմանվում մրցութային գործընթացի անհրաժեշտություն կամ թափանցիկության ապահովման դրույթներ։ Այս իրավակարգավորումը ստեղծում է կամայականության և կոռուպցիոն սխեմաների իրական հնարավորություններ։ Պրակտիկան ցույց է տալիս, որ հանրային գերակա շահի անվան տակ իրականացվող սեփականության օտարումները իրականացվել են առանց մրցույթների, առանց ծրագրերի հանրային ներկայացման, առանց կառուցապատող անձանց կամ կազմակերպությունների նախապես ճանաչման, ստուգման, ինչը հանգեցրել է շահագրգիռ մասնավոր անձանց կողմից քաղաքացիների իրավունքների հիմնարար խախտման։ Մասնավոր ձեռքբերողների՝ որպես «անձեռնմխելի գործընկերների» ներգրավումը առանց հանրության իրազեկման հանգեցրել է այնպիսի իրավական միջավայրի, որտեղ պետական իշխանության գործառույթների իրականացումը փաստացի դելեգացվել է անհայտ ծագմամբ և հաճախ՝ անկայուն իրավական կամ ֆինանսական վիճակով անձանց։ Կառավարության ընդունած որոշումները, որոնց միջոցով հողամասերն ուղղակիորեն տրամադրվել են կառուցապատողներին առանց մրցույթի, հակասում են ոչ միայն հրապարակայնության և թափանցիկության սահմանադրական սկզբունքներին, այլ նաև ստեղծում են մարդու իրավունքների խախտման մեխանիզմ։ Այսինքն, պետական մարմինը չի կարող լիազորված լինել սեփականությունը ձեռքբերող մասնավոր անձանց միջև «ընտրողական» տրամադրման կարգով գույք հատկացնել՝ առանց հստակ չափորոշիչների։ ՍԴ-ի կողմից բազմիցս արձանագրվել է, որ նման գործընթացներում պետք է ապահովվի իրավական որոշակիություն, կանխատեսելիություն, թափանցիկություն և վերահսկելիություն։ Մասնավոր անձանց ընդգրկումը, առանց մրցութային գործընթացի և հանրային վերահսկողության, խախտում է նաև ՀՀ Սահմանադրության բովանդակությունը, որով ամրագրվում է պետական մարմինների գործառույթների թափանցիկության ապահովման պարտավորությունը։ Ավելին, եթե քաղաքացիների գույքն օտարվում է իբր «պետական կարիքների» համար, ապա այդ գործընթացի ամբողջ շղթան՝ ծրագրի ստեղծումից մինչև ձեռքբերողներին իրավունքի փոխանցումը, պետք է լինի հանրային վերահսկողության ներքո։ Հակառակ դեպքում՝ պետությունը իր պատասխանատվությունը դե ֆակտո փոխանցում է մասնավորներին՝ առանց որևէ երաշխիքի, որ վերջիններս իրականում ի վիճակի են կամ մտադիր են իրականացնել հանրային ծրագրեր։ Դրա վառ օրինակներից է Հյուսիսային պողոտայի կառուցապատման դեպքը, որով հստակ երևում է, որ կառուցապատման իրավունքի տրամադրումը եղել է առանց հանրային մրցույթի, իսկ կառուցապատողները կամ չեն ունեցել բավարար կարողություն՝ ծրագրերն ավարտելու համար, կամ չեն ապահովել գույքի արդար փոխհատուցում՝ փաստացի հանգեցնելով գույքի բռնազավթման։ Ավելին, պետական մարմինները չեն ստանձնել որևէ վերահսկողություն մասնավոր ձեռքբերողների կողմից իրենց պարտականությունների կատարողականի նկատմամբ ։ Այս պարագայում անհրաժեշտ է օրենսդրորեն սահմանել • ձեռքբերողների ընտրության մրցութային և հանրային ընթացակարգ, • նրանց նախնական ստուգման (due diligence) պարտադիր պահանջներ, • բացառել քրեական անցյալ կամ անբարեխիղճ փորձ ունեցող սուբյեկտների ներգրավումը, • ապահովել ֆինանսական երաշխիքների և ծրագրի հրապարակայնության պարտադիր ներկայացում, • և վերջապես՝ ապահովել, որ պետությունը հանդես գա որպես պայմանագրային պատասխանատու կողմ, չթողնելով գործընթացը միայն մասնավոր անձանց հայեցողությանը։ Հակառակ դեպքում՝ գործող կարգավորումները նպաստում են կոռուպցիոն համակարգերի կայացմանը և հանրային շահի անվան տակ փաստացի նպաստում են անհատների կամ մասնավոր խմբերի հարստացմանը՝ պետական գործառույթների հաշվին։

1. Ձեռքբերողների ընտրության մրցութային կարգավորում. Օրենսդրորեն պետք է ամրագրել, որ բացառությամբ այն դեպքերի, երբ ձեռքբերողն անմիջականորեն պետությունն է, սեփականության օտարումը կարող է իրականացվել միայն բաց, թափանցիկ և մրցութային ընթացակարգով, որին կարող են մասնակցել միայն օրինական ծագման, հանրային վստահություն վայելող և մասնագիտական կարողություններ ունեցող սուբյեկտները։ 2. Նախնական ստուգման (due diligence) իրավական մեխանիզմների ներդրում. Պետք է սահմանել պարտադիր ստուգման ընթացակարգ՝ ներառյալ ֆինանսական կայունության ապացույցներ, իրավական վեճերի ու անբարեխիղճ վարքի բացակայության վկայություններ և իրական շահառուների նույնականացում։ 3. Քրեական անցյալի և անբարեխիղճ վարքի արգելք. Սահմանել հստակ բացառման չափանիշներ՝ կոռուպցիոն, հարկային իրավախախտումների և տնտեսական հանցագործությունների դատապարտված կամ բացահայտված անձանց/կազմակերպությունների մասնակցությունը բացառելու համար։ 4. Ֆինանսական երաշխիքների համակարգ. Ձեռքբերողները պետք է ներկայացնեն բանկային երաշխիքներ, ապահովագրություններ կամ այլ գործիքներ՝ ծրագրի իրականացումը երաշխավորելու նպատակով, ինչպես նաև ներկայացնեն ներդրումային աղբյուրների հստակ բացահայտում։ 5. Ծրագրի հանրային ներկայացման պարտադիր ընթացակարգ. Օրենքով պետք է սահմանել հանրային ներկայացման ու քննարկման պարտադիր փուլ՝ ներառյալ նախագծի նպատակները, փուլերը, կառուցապատողի և ծրագրի տվյալները, ինչպես նաև բողոքարկման և հարցերի բարձրացման հնարավորությունները։ 6. Պետության պայմանագրային մասնակցություն և վերահսկողություն. Պետությունը պետք է հանդես գա որպես պայմանագրային կողմ՝ վերապահված վերահսկող լիազորությամբ և գործընթացի նկատմամբ պատասխանատվությամբ։ Սա կերաշխավորի քաղաքացու իրավունքների պաշտպանությունը և թույլ չի տա պետական պատասխանատվության շրջանցում։ 7. Կառուցապատողների նկատմամբ մշտադիտարկում և արագ արձագանքման մեխանիզմ. Պետությունը պետք է մշակի կառուցապատողների գործունեության շարունակական վերահսկողության մեխանիզմ՝ արձագանքելու իրավախախտումներին (օրինակ՝ ապօրինի քանդում, փոխհատուցման բացակայություն և այլն)՝ մինչև ծրագրի դադարեցում կամ պայմանագրի լուծում։ 8. Իրավական պարտավորությունների հստակեցում վերահսկողության գործընթացում. Պետությունը պարտավոր է իրականացնել վերահսկողություն և պատասխանատվություն կրել թե՛ պայմանագրային, թե՛ քաղաքական մակարդակներում՝ խախտումների վերացման ուղղությամբ միջոցներ ձեռնարկելով։

Խնդիր 2․ Հանրային գերակա շահի ծրագիրն ամբողջությամբ նյութականացված չէ, ինչն անհնար է դարձնում մասնավոր և հանրային շահերի համաչափ համադրումն ու հանրային շահի գերակայության հիմնավորումը Դիտարկում 2 Ներկայում գործող օրենսդրական դաշտում գերակա հանրային շահ ճանաչելու վերաբերյալ կառավարության որոշումներն ընդունվում են այն պայմաններում, երբ այդ որոշումներում հանրային շահի բովանդակությունը հաճախ մնում է ոչ ամբողջապես ձևակերպված, իսկ ծրագիրն իրագործելու կոնկրետ մեխանիզմները՝ չնյութականացված։ Մասնավորապես, «Հանրության գերակա շահերի ապահովման նպատակով օտարվող սեփականության մասին» ՀՀ օրենքի 7-րդ հոդվածով սահմանվում են այն տվյալները, որոնք պետք է նշվեն Կառավարության որոշման մեջ ։ Սակայն գործնականում այդ որոշումները չեն պարունակում անհրաժեշտ մակարդակի որոշակիություն, որը թույլ կտար գնահատել՝ արդյոք տվյալ ծրագիրը իր բովանդակությամբ իսկապես ենթադրում է հանրային գերակա շահ, և արդյոք միջոցները համարժեք են տվյալ նպատակին հասնելու համար։ Երբ ծրագիրը նյութականացված չէ, ապա անհնար է դառնում կիրառել համաչափության սկզբունքը՝ մասնավոր և հանրային շահերը համադրելու համար։ Հենց համաչափության սկզբունքն է այն չափանիշը, որի հիման վրա պետք է պարզել՝ արդյոք հնարավոր է տվյալ դեպքում հանրային շահը գերադասել մասնավոր շահից։ ՀՀ Սահմանադրության 78-րդ հոդվածը, որը սահմանում է համաչափության սկզբունքը, միանշանակ պահանջում է, որ սահմանափակման համար ընտրված միջոցները պետք է համարժեք լինեն սահմանափակվող հիմնական իրավունքին և նպատակին։ Սա ենթադրում է կոնկրետ միջոցների առկայություն, որոշակի ծրագիր և դրա իրականացման հստակ մեխանիզմներ, ինչը հիմնականում բացակայում է։ Այս իրավիճակում, երբ կառավարությունը հռչակում է հանրային գերակա շահ, սակայն չի նյութականացնում ծրագիրը և դրա բաղադրիչները, դատարանները ևս զրկվում են հնարավորությունից գնահատել՝ արդյոք տվյալ միջոցները նպատակահարմար են, անհրաժեշտ են, և որ ամենակարևորն է՝ արդյոք համաչափ են։ Այսինքն՝ հանրային շահի ճանաչումը ինքնին դատական վերահսկողությունից դուրս է մնում, քանի որ ոչ մի փաստական հիմք չի ներկայացվում համաչափության ստուգման համար։ Բազմաթիվ դեպքերում ծրագրերը կամ չեն ավարտվել, կամ չեն համապատասխանել իրենց նախանշված նպատակներին, և բացակայում են պետական երաշխիքներ, որոնք կապահովեին ծրագրերի լիարժեք իրականացումը։ Այսինքն՝ հանրային գերակա շահի հիմքով օտարված գույքի փոխարեն հանրությունն ի վերջո որևէ նյութական օգուտ չի ստացել։ Այդպիսի դեպքերում հանրային շահը պարզապես բառային հռչակագիր է՝ առանց իրականացման որևէ մեխանիզմի, և այդպես էլ չի վերածվում նյութական արդյունքի։ Այս իրողությունը հակասում է նաև Սահմանադրական դատարանի կողմից որդեգրած մոտեցումներին։ Օրինակ՝ ՍԴՈ-92, ՍԴՈ-630 և ՍԴՈ-815 որոշումներում ՍԴ-ն նշել է, որ ցանկացած սահմանափակում, այդ թվում՝ սեփականության օտարում, պետք է հիմնված լինի իրավաչափ նպատակի և դրա հասնելու համար համարժեք միջոցների վրա։ Նյութականացված ծրագիրն է այն փաստարկը, որի հիման վրա հնարավոր է համադրել հանրային և մասնավոր շահերը։ Առանց այդ ծրագրի, այդ համադրումը դառնում է ենթադրությունների վրա հիմնված և կորցնում է իր իրավական հիմքը։ Բացի այդ, երբ ծրագիրը նյութականացված չէ, սեփականատիրոջ նկատմամբ սահմանափակումներն ունեն մշտական ազդեցություն՝ նույնիսկ այն պարագայում, երբ ծրագիրն այսպես էլ կյանքի չի կոչվում։ Այդպիսի պայմաններում ստեղծվում է այնպիսի իրավական միջավայր, որտեղ անձը զրկվում է գույքի ազատ օգտագործման իրավունքից, չի կարող գույքը օտարել, օգտագործել նպատակային ձևով, քանի որ այն գտնվում է «օտարման գոտում», որի ճակատագիրը անհայտ է։ Նման իրավիճակներն իրենցից ներկայացնում են ոչ միայն իրավական անորոշություն, այլ նաև անհամաչափ միջամտություն սեփականության իրավունքին՝ Սահմանադրության 60-րդ և 78-րդ հոդվածների, ինչպես նաև միջազգային իրավունքի տեսանկյունից։ Վերջապես, այն հանգամանքը, որ նույնիսկ տարիներ անց շատ ծրագրեր չեն սկսվում կամ չեն ավարտվում, վկայում է այն մասին, որ թեև սեփականության դադարեցման իրավական հետևանքներն արդեն առաջացել են, հանրային շահը որպես նյութական արդյունք այդպես էլ մնում է չիրականացված։ Նման պայմաններում անհնար է համաչափության սկզբունքի կիրառումը, և հետևաբար՝ հանրային շահի գերակայության վերաբերյալ ցանկացած պնդում զրկվում է փաստական հիմքից։

1. Անհրաժեշտ է՝ օրենքով հստակ սահմանել պահանջներ հանրային գերակա շահի ծրագրերի նախնական նյութականացման համար, ներառյալ՝ ծրագրի ֆինանսավորման աղբյուրները, իրականացման ժամկետները, պատասխանատու մարմինները և կատարողականի վերահսկողության մեխանիզմները։ 2. Հանրային գերակա շահի վերաբերյալ կառավարության որոշման ընդունումից առաջ պետք է պարտադիր կերպով անցկացվի բազմաբաղադրիչ փաստահավաք և տնտեսական հիմնավորման գործընթաց, որը ենթակա կլինի հրապարակայնացման և դատական վերահսկողության։ 3. Պետք է ներդրվի մեխանիզմ, որով եթե ծրագիրն օտարման որոշումից որոշակի ժամկետում չի սկսվում կամ դադարեցվում է, ապա սեփականության սահմանափակումները վերացվում են, իսկ գույքի սեփականատիրոջ իրավունքները վերականգնվում են՝ ներառյալ վնասների հատուցման հնարավորությամբ։ 4. Անհրաժեշտ է նախատեսել ծրագրից առաջ պարտադիր փաստահավաք և իրավաքաղաքական վերլուծության փուլ՝ նոր նախագծի համապատասխանությունը նախկինում արձանագրված խախտումներին և դրանց հաղթահարման միջոցներին պարզելու նպատակով, այդ գործընթացը պետք է իրականացվի անկախ փորձագետների կողմից և զեկուցվի կառավարությանը՝ հրապարակային։ 5. Օրենսդրորեն պետք է ամրագրվի, որ փաստահավաք հանձնաժողովների եզրակացությունները օգտագործվում են որպես պարտադիր վերլուծական հիմք՝ նոր գերակա շահի ծրագրերի սահմանման և գնահատման փուլերում, քանի որ դրանք փաստում են նախկին սխալներն ու համակարգային խախտումների իրական ռիսկը։

Խնդիր 3․ Սահմանվել է ընթերակաների ինստիտուտի կիրառման հնարավորություն՝ որպես արձանագրությունների կազմման գործընթացի երաշխիք, սակայն այն Հայաստանում իրավապես կայացած և արդյունավետորեն կիրառվող մեխանիզմ չէ։ Դիտարկում 3․ Ըստ գործող կարգավորումների՝ ընթերականների ներգրավումը նախատեսվում է այն դեպքերում, երբ սեփականատերը կամ գույքի փաստացի տնօրինողը խոչընդոտում է նկարագրության արձանագրության կազմմանը, սակայն պարզ չէ՝ ի՞նչ գործառույթ պետք է իրականացնեն ընթերականները և ի՞նչ է նրանց մասնակցության նպատակը, եթե նրանք չունեն մասնագիտական կարողություններ՝ արձանագրությունների արժանահավատությունն ու դրանց մեջ ներառված տվյալների ճշգրտությունը գնահատելու համար։ Ընդ որում, ընթերակաների ընտրության համար որևէ չափանիշ կամ ընթացակարգ սահմանված չէ, և ցանկացած գործունակ անձ կարող է ընդգրկվել այս գործընթացում՝ դրանով իսկ լեգիտիմության կեղծ պատրանք ստեղծելով։ Նախագծով առաջարկվող կարգավորումները չեն լուծում այս հիմնախնդիրը։ Թեև առաջարկվում է, որ ընթերական կարող է հանդիսանալ գույքի օտարմամբ և նկարագրության կազմմամբ չշահագրգռված ֆիզիկական անձ, որն ի վիճակի է ընկալելու իր ներկայությամբ կատարվող գործողությունները, այնուամենայնիվ, ընթերակայի համար որևէ մասնագիտական չափանիշ սահմանված չէ։ Ընթերական ենթադրվում է, որ ծանոթանում է արձանագրությանը, ստորագրում այն՝ ներկայացնելով իր դիտողությունները, սակայն չի սահմանվում, թե ինչ իրավական կամ փաստական արժեք կարող են ունենալ այդ դիտողությունները, կամ ինչպես են դրանք արժևորվելու հետագա փուլերում։ Իրականում ընթերակաների ներգրավումը ոչ միայն չի նպաստում սեփականության արձանագրությունների արժանահավատության ապահովմանը, այլ նաև վտանգ է ստեղծում, որ դրանցով կհիմնավորվեն հետագա գնահատումները։ Տրամադրված օրինակները ցույց են տալիս, որ գույքի շուկայական արժեքի որոշումն, ի հեճուկս օրենքի պահանջների, իրականացվում է բացառապես ԾԻԳ աշխատակիցների կազմած նկարագրության արձանագրությունների և դրանց կցված լուսանկարների հիման վրա՝ առանց որակավորում ունեցող փորձագետի կողմից գույքի տեղազննության։ Այդ արձանագրությունները, որոնցում ընթերակաները պարզապես իրենց ներկայությունն են վկայում, իրականում չեն կարող հանդիսանալ շուկայական գնահատման արժանահավատ և մասնագիտական հիմք։ Նախագծով առաջարկվում է նաև, որ այն դեպքերում, երբ արձանագրության կազմման գործընթացը խոչընդոտվում է, ապա այդ արձանագրությունները և դրանց հիման վրա որոշված փոխհատուցման չափը չեն կարող վիճարկվել ու անվավեր ճանաչվել ձևակերպման որոշ պահանջների չպահպանման հիմքով։ Այս կարգավորումն իր հերթին վտանգում է դատական պաշտպանության իրավունքը՝ զրկելով քաղաքացիներին իրավունքից՝ բողոքարկել ոչ մասնագիտական հիմքով կազմված և մասնագիտական ստուգման չենթարկված փաստաթղթերի հիման վրա սեփականությունից զրկվելու որոշումները։ Արդյունքում ընթերակաների ինստիտուտի ներմուծումը՝ առանց այն հստակ սահմանելու և մասնագիտական գործառույթներով համալրելու, ոչ միայն չի ապահովում օտարման թափանցիկությունն ու արդարությունը, այլ նաև լեգիտիմացնում է ոչ մասնագիտական, միակողմանի գործընթացները, որոնք կարող են նպաստել անհամաչափության և կամայականության խորացմանը՝ անձանց գույքային իրավունքների միջամտության հարցում։

1. Անհրաժեշտ է սահմանել ընթերակաների ինստիտուտի կիրառելիության հստակ պայմաններն ու սահմանափակումները, այդ թվում՝ թե որ իրավիճակներում է ընթերակայի ներկայությունը պարտադիր, և որ դեպքերում այդ ընթացակարգը պետք է փոխարինվի միայն մասնագիտացված փորձագետի մասնակցությամբ, օրինակ՝ գույքի գնահատման, փաստական նկարագրման կամ այլ մասնագիտական վերլուծության դեպքում։ 2. Պետք է նախատեսել ընթերականների ընտրության իրավական հստակ չափորոշիչներ, այդ թվում՝ անկախություն, շահագրգռվածության բացակայություն, պատշաճ իրավունակություն, ինչպես նաև բացառել նրանց ընդգրկումը, եթե նրանք կապ ունեն ծրագրի իրականացնողների կամ շահառուների հետ։ 3. Ընթերականների գործառույթները պետք է հստակ ձևակերպվեն օրենքով՝ սահմանելով նրանց դիտարկումների փաստաթղթային, փաստական և իրավական արժեքը, որպեսզի նրանք չդիտարկվեն պարզապես «ներկայություն վկայող», այլ՝ սահմանափակ բայց արդյունավետ վերահսկող դեր ունեցող սուբյեկտներ։ 4. Կանխատեսել է անհրաժեշտ ընթերակաների վերապատրաստման համակարգ, որն ապահովում է նվազագույն գիտելիքներ՝ արձանագրությունների, գույքի նկարագրության և փաստական տվյալների փաստաթղթայնացման հարցերում։ 5. Արգելել բացառապես ընթերակաների ստորագրությամբ հաստատված արձանագրությունների հիման վրա փոխհատուցման որոշման կայացումը, եթե չկա համապատասխան որակավորում ունեցող անկախ փորձագետի կողմից կատարված տեղազննում և մասնագիտական գնահատական։ 6. Հստակ ամրագրել, որ ընթերակաների մասնակցությունը չի կարող սահմանափակել անձանց դատական պաշտպանության իրավունքը, և որ արձանագրության ձևի կամ ընթացակարգի խախտումներն ինքնին կարող են հիմք հանդիսանալ դրանց վիճարկման և անվավեր ճանաչման համար։

Գույքի շուկայական արժեքի որոշման ներկայիս մեխանիզմները Հայաստանում թերի են․ խիստ սահմանափակ են որակյալ փորձագիտական եզրակացություն ստանալու հնարավորությունները, փորձագետների թվաքանակը անբավարար է, և բացակայում են արագ և վերահսկելի ընթացակարգերը։ Գնահատման գործընթացներում առկա են խտրական մոտեցումներ, թափանցիկության պակաս, իսկ որոշ դեպքերում՝ նաև ակնհայտ չարաշահումներ։ Գույքը հաճախ գնահատվում է առանց տեղազննության, առանց կառույցների փաստացի վիճակի և օգտագործման նպատակների հաշվառման։ Գործընթացը չի երաշխավորում ոչ գնահատման որակը, ոչ դրա հիմքում ընկած տվյալների լիարժեքությունը։ Գույքի գնահատումը՝ որպես նախնական և համարժեք փոխհատուցման հիմնական նախապայման, պահանջում է փորձագետների արդի համակարգ, ինչպես նաև պատշաճ իրավական և գործնական մեխանիզմներ։ Իրականությունը ցույց է տալիս, որ. • Գնահատումները կատարվում են մի քանի լիցենզավորված կազմակերպությունների կողմից, որոնցից որոշները ընտրվել են ոչ հրապարակային մրցույթներով՝ առանց գույքի իրական շուկայական արժեքն արտահայտելու։ • Հարկադիր գնահատման արդյունքները հաճախ հիմնվել են ոչ լիարժեք փաստաթղթերի վրա․ արձանագրությունները կազմվել են առանց տեղազննության՝ ԾԻԳ աշխատակիցների կամ ոլորտում ոչ մասնագիտացված անձանց կողմից։ • Բազմաթիվ դեպքերում գույքի օգտագործման նպատակը (օրինակ՝ որպես բիզնես գործունեության վայր) չի հաշվառվել, ինչպես նաև անտեսվել են շինության կազմում գտնվող այլ բարեկարգումներ, բույսեր, ծառեր և այլն։ • Գոյություն ունի խտրական մոտեցում․ տարբեր սեփականատերերի գույքը գնահատվել է տարբեր չափանիշներով՝ կախված նրանց սոցիալական կամ պաշտոնական կարգավիճակից։ • Գույքի իրական շուկայական արժեքը փաստացի որոշվել է առանց պետություն-սեփականատեր իրական բանակցությունների, իսկ փորձագետների եզրակացությունների վիճարկումը գործնականում անհնարին է եղել՝ դատարանների կողմից երկրորդ փորձաքննություն նշանակելու մերժման արդյունքում։ Բացահայտված են նաև հարկման սխալ քաղաքականության հետևանքներ։ Չնայած Սահմանադրական դատարանի ՍԴՈ-630 որոշմամբ ամրագրվել է, որ օտարման դիմաց ստացված գումարը չի կարող հարկվել որպես եկամուտ, բազմաթիվ անձինք չեն ստացել իրենց եկամտային հարկի վերադարձը՝ չներառվելով համապատասխան ցուցակներում կամ բյուջեում դրա համար չնախատեսված միջոցների հիմքով։

1. Ավելացնել գնահատման ոլորտի փորձագետների թվաքանակը և ներդնել հստակ, կարգավորված սերտիֆիկացման համակարգ՝ նոր մասնագետների պատրաստման նպատակով։ 2. Օրենքով սահմանել փորձագիտական եզրակացության տրամադրման սեղմ ժամկետներ և սահմանել պատժամիջոցներ ձգձգումների կամ անընդունելի եզրակացություն տրամադրելու համար։ 3. Ուղղորդել գնահատման թափանցիկ և վերահսկելի ընթացակարգ՝ անկախ վերահսկող մարմնի մասնակցությամբ, ինչը երաշխավորում է բարձր որակ և լեգիտիմություն։ 4. Վերականգնել սեփականատերերի համար գույքի գնահատման արդյունքների վիճարկման գործնական հնարավորությունները՝ ներառյալ դատարանների կողմից երկրորդ փորձաքննության նշանակման իրավունքը։ 5. Հաշվի առնել, որ փորձագիտական եզրակացության տրամադրման համար սահմանված 30-օրյա ժամկետը կարող է անբավարար լինել՝ մասնավորապես այն պայմաններում, երբ ոլորտում առկա է որակյալ և սերտիֆիկացված գնահատողների խիստ պակաս։ Այս պարագայում գնահատման գործընթացի արդյունավետությունն ու որակը կարող են լրջորեն տուժել՝ առաջացնելով կոռուպցիոն ռիսկեր և գործնական խոչընդոտներ։ 6. Պետությունը պետք է մշակի հատուկ ռազմավարություն՝ գնահատման ոլորտի մրցակցությունն ու հասանելիությունը ապահովելու համար՝ բացառելով մոնոպոլիան և բարձր գները, որոնք կդառնան հասանելի միայն ուրջ ֆինանսական կարողություն ունեցող կառուցապատողների համար և կազդեն հատկապես փոքր և միջին ներդրողների և քաղաքացիների վրա։ 7. Հստակեցնել, որ երեսուն օրվա ժամկետը գնահատման համար հնարավորինս իրատեսական և հասկանալի լինի, հաշվի առնելով գործընթացի բարդությունը և մասնագետների թվի սահմանափակությունը, որպեսզի չառաջացվի անհասանելիություն կամ անարդարություն։

Ներկայիս օենքի փոփոխության նախագծում շոշափելի մտահոգություն է առաջացնում այն հանգամանքը, որ չհաշվառված ինքնակամ շենքերը և շինությունները չեն ներառվում գույքի շուկայական արժեքի գնահատման հիմքում։ Այսինքն՝ դրանք չեն փոխհատուցվում՝ անկախ այն հանգամանքից՝ արդյո՞ք այդ կառույցները տարիներով ծառայել են որպես բնակելի տարածք, եկամտի աղբյուր կամ կենսական նշանակության այլ ռեսուրս։ Թեև նախագծի տրամաբանությունը կարող է հիմնված լինել իրավական գրանցման բացակայության վրա, սակայն մարդու հիմնարար իրավունքների պաշտպանության տեսանկյունից՝ այս մոտեցումը ստեղծում է անհամաչափ սահմանափակումներ և մի շարք իրավական խնդիրներ. Անտեսվում է փաստացի գոյություն ունեցող սեփականության իրավունքը։ ՀՀ Սահմանադրության 60-րդ հոդվածը ամրագրում է սեփականության իրավունքը որպես անձեռնմխելի իրավունք։ Չգրանցված շինությունները՝ անկախ իրենց իրավական կարգավիճակից, հաճախ հանդիսանում են անձանց փաստացի բնակության կամ գործունեության կայուն վայր, որոնք նրանց համար կենսապահովման հիմնական միջոց են։ Այդպիսի գույքից զրկումը՝ առանց որևէ փոխհատուցման, նշանակում է էական միջամտություն սեփականության իրավունքին՝ առանց համարժեք պաշտպանության մեխանիզմների։ ՄԻԵԴ նախադեպային իրավունքի տեանկյունից այս կարգվորումը նույնպես պարունակում է իրավունքների խախտման ռիսկեր։ Եվրոպական դատարանը բազմիցս հաստատել է, որ սեփականության իրավունքի պաշտպանությունը ներառում է ոչ միայն իրավականորեն գրանցված, այլև փաստացի օգտագործվող գույքը։ Առանձնահատուկ նշանակություն ունի նախադեպեր ՄԻԵԴ-ի որոշումը Մինասյան և Սեմիրջյան ընդդեմ Հայաստանի (2009) գործով։ ՄԻԵԴ-ը մերժեց ՀՀ կառավարության այն պնդումը, թե գրանցման բացակայությունը թույլ չի տալիս ճանաչել դիմումատուի գույքային իրավունքը։ Դատարանը եզրակացրեց, որ երբ գույքային իրավունքը փաստացիորեն ընդունվել է պետական մարմինների կողմից, օրինակ՝ առաջարկվել է փոխհատուցում կամ այլ ձևով ճանաչվել է շահը, ապա դա արդեն համարվում է «գույք»՝ Մարդու իրավունքների եվրոպական կոնվենցիայի Առաջին արձանագրության 1-ին հոդվածի իմաստով։ Վճռի 55-րդ կետում ասվում է․ «Գույք» հասկացությունն ինքնուրույն նշանակություն ունի, որը չի սահմանափակվում նյութական իրերի նկատմամբ սեփականության իրավունքով և կապված չէ ներպետական օրենսդրության ձևական դասակարգման հետ։ [...] Յուրաքանչյուր գործով պարզաբանման ենթակա հարցն այն է, թե արդյոք, գործի բոլոր հանգամանքներից ելնելով, դիմումատուն ունեցել է [...] պաշտպանվող նյութական շահ»։ Այսպիսով, գույքի նկատմամբ սեփականության իրավունքի ճանաչման համար վճռորոշ է ոչ թե գրանցման իրավական փաստը, այլ՝ փաստացի օգտագործումը, շահի կայուն բնույթը և պետական մարմինների կողմից այդ շահի ճանաչումը։ Առաջարկություն 5․ Ինքնակամ կառույցների բացառումը գնահատումից՝ որպես սեփականության իրավունքից զրկում 1. Պետք է վերանայվի այն մոտեցումը, ըստ որի՝ չգրանցված, բայց փաստացի օգտագործվող շենքերն ու շինությունները չեն ենթարկվում փոխհատուցման։ Խնդիրը լուծելու համար անհրաժեշտ է ապահովել փաստացի օգտագործվող գույքի փոխհատուցում՝ անկախ դրա իրավական գրանցման կարգավիճակից։ 2. Օրենսդրորեն պետք է ամրագրել, որ ինքնակամ կառույցները կարող են հանդիսանալ փոխհատուցման ենթակա «գույք»՝ եթե. o դրանք ապացուցված են որպես փաստացի բնակության, գործունեության կամ եկամտի աղբյուրի կայուն վայր, o դրանց նկատմամբ պետությունն իր գործողություններով ճանաչել է կամ լռելյայն ընդունել շահի գոյությունը։ 3. Իրավական կարգավորումները պետք է համապատասխանեցվեն ՄԻԵԴ նախադեպային իրավունքի պահանջներին՝ մասնավորապես հաշվի առնելով Մինասյան և Սեմիրջյան ընդդեմ Հայաստանի գործով կայացված որոշման չափանիշները, համաձայն որոնց՝ փաստացի ճանաչված շահը կարող է դիտվել որպես պաշտպանվող գույք՝ անկախ գրանցման բացակայությունից։ 4. Պետք է բացառվի այնպիսի կարգավորումների կիրառումը, որոնք հանգեցնում են մարդու փաստացի սեփականության բռնազավթմանը առանց որևէ փոխհատուցման։ Այսպիսի միջամտությունները չեն կարող համարվել համաչափ կամ իրավաչափ՝ Սահմանադրական և միջազգային մարդու իրավունքների պաշտպանության շրջանակում։

Օրենքի նոր նախագծում Հոդված 7-ի 6-րդ մասում շարունակում է պահպանվել հետևյալ կարգավորումը․ << Եթե օտարման ենթակա սեփականության սեփականատիրոջ կամ այդ սեփականությունը փաստացի տնօրինողի կողմից խոչընդոտվում են սեփականության նկարագրության արձանագրության կազմման աշխատանքները, ապա լիազոր մարմինը սեփականության նկարագրության արձանագրությունը կազմում է առկա հնարավորությունից ելնելով, առնվազն երկու ընթերակաների մասնակցությամբ, որը և հիմք է հանդիսանում բարելավումները գնահատելու համար>>։ Վենետիկի հանձնաժողովը հատուկ ընդգծում է, որ «խոչընդոտել» տերմինը, որը կիրառվում է Օրենքի Հոդված 7-ի 6-րդ մասում, պետք է հստակ սահմանվի։ Եթե, օրինակ, դատական հայցի ներկայացումը կամ փոխհատուցման գործընթացին մասնակցությունը որակվի որպես «խոչընդոտում», ապա կարող են կոպտորեն խախտվել սեփականատիրոջ արդար դատաքննության և իրավունքների պաշտպանության երաշխիքները, ինչպես ամրագրված են Մարդու իրավունքների եվրոպական կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածում։ Վենետիկի հանձնաժողովը մասնավորապես նշել է․ «Եթե, օրինակ, դատական հայցի ներկայացումը համարվի խոչընդոտում, դա կարող է սահմանափակել սեփականատերերի դատական պաշտպանությունը և հակասել ՄԻԵԴ-ի արդար դատաքննության պահանջներին։ [...] Առանց հստակ սահմանման՝ այն կարող է հանգեցնել չարաշահումների և պաշտպանական մեխանիզմների քայքայման»։ Ավելին, Օրենքի ներ նախագծում առկա է նաև հետևյալ կարգավորումը․ «Եթե սեփականատերը կամ օգտագործողը խոչընդոտում է նկարագրության կազմման աշխատանքներին, ապա լիազոր մարմինը կազմում է արձանագրությունը առնվազն երկու ընթերակաների մասնակցությամբ։ Եթե խոչընդոտվում են նկարագրման աշխատանքները կամ գույքին հասանելիությունն այլ կերպ անհնարին է դառնում, ապա կազմված արձանագրության հիման վրա որոշված փոխհատուցումը չի կարող վիճարկվել»։ Նոր օրենսդրական տարբերակում չի կարգավորվել Վենետիկի հանձնաժողովի բարձրացրած լրջագույն մտահոգությունը։ «Խոչընդոտել» տերմինը շարունակում է գործել առանց իրավական սահմանման, իսկ դրա հիմքով չվիճարկելի արդյունք սահմանելը լրջորեն հակասում է ինչպես Մարդու իրավունքների եվրոպական կոնվենցիայի, այնպես էլ ՀՀ Սահմանադրության պահանջներին՝ օրինականության, արդար դատաքննության և սեփականության իրավունքի երաշխավորման առումով։ Առաջարկություն 1 Պետք է բացառել օրենսդրորեն չսահմանված «խոչընդոտել» տերմինի կիրառումը որպես իրավական հետևանքներ առաջացնող ձևակերպում, ուստի պետք է․ 1. Հստակ սահմանել «խոչընդոտել» տերմինը օրենքում՝ իբրև իրավական եզրույթ, սահմանելով այնպիսի պայմաններ, որոնք չեն կարող ներառել օրինական դատական պաշտպանության իրականացման ձևերը (օրինակ՝ դատական հայց ներկայացնելը, ընթացակարգերին մասնակցելը)։ 2. Հստակեցնել, որ դատական գործընթացին մասնակցությունը կամ այլ օրինական գործողությունները չեն կարող ինքնին դիտվել որպես նկարագրման աշխատանքներին խոչընդոտում։

Օրենքի նոր նախագծում Հոդված 11-ի 1.1 կետում շարունակում է պահպանվել հետևյալ կարգավորումը․ <<Եթե օտարման ենթակա սեփականության սեփականատերը չի խոչընդոտում սեփականության նկարագրության արձանագրության կազմման նպատակով օտարվող սեփականություն մուտք գործելուն կամ այլ կերպ անհնարին չի դարձնում օտարվող սեփականության հասանելիությունը, ձեռքբերողի հետ կնքում է սույն օրենքի 10-րդ հոդվածի 4-րդ մասով սահմանված պայմանագիրը ու սահմանված ժամկետում և կարգով ազատում է օտարվող գույքը և հանձնում ձեռքբերողին (չի խոչընդոտում կամ այլ կերպ անհնարին չի դարձնում գույքի հանձնումը), ապա սեփականատիրոջը վճարվող համարժեք փոխհատուցման չափ է համարվում օտարվող գույքի շուկայական արժեքից երեսուն տոկոս ավելի գումարը>>։ Հոդվածի վերլուծությունից բխում է, որ շուկայական արժեքից 30% ավելի փոխհատուցումը նախատեսվում է միայն այն դեպքում, , երբ սեփականատերը չի խոչընդոտում, համաձայնություն է տալիս, և ժամանակին հանձնում է գույքը։ Հակառակ դեպքում փոխհատուցման չափը մնում է միայն գույքի շուկայական արժեքից 15% ավելի գումարը։ Նման կարգավորում առկա էր նաև Օրենքի փոփոխության նախորդ Նախագծում, որի վերաբերյալ Վենետիկի հանձնաժողովը հայտնել էր հետևյալը․ <<Թեև շուկայական արժեքից 30 տոկոսով ավելի փոխհատուցում տրամադրելը որպես խթան սեփականատերերի համար ինքնին չի հակասում Եվրոպական կոնվենցիային, այնուամենայնիվ օրենքը պետք է ցանկացած դեպքում երաշխավորի, որ փոփոխված օրենքի 11-րդ հոդվածի 1.1 մասում օգտագործված «խոչընդոտելը» եզրը չմեկնաբանվի այնպես, որ սահմանափակի բարեխիղճ առարկությունները կամ օրինական ընթացակարգային քայլերը>>։ Այսինքն՝ նման պայմանավորված փոխհատուցման տրամադրումը չպետք է ունենա պատժիչ բնույթ՝ «չխոչընդոտելը» կամ «ժամանակին հանձնելը» չպետք է մեկնաբանվի որպես օրինական իրավունքներն իրացնելու դեմ քայլ։ Այս պարագայում կարող ենք եզրակացնել, որ պետությունը խրախուսում է <<հնազանդություն>>, այլ ոչ թե իրավական պաշտպանության գործիքների օգտագործում։ Վենետիկի հանձնաժողովը դրանում տեսնում էր պատժիչ բնույթ, իրավունքի սահմանափակում, ուստի կարելի է ասել, որ նախագծում այս դիտարկումը նույնպես չի հաշվի առնվել։ Առաջարկություն 2 Անհրաժեշտ է վերանայել այն իրավական ենթատեքստը, ըստ որի՝ փոխհատուցման առավել չափը (շուկայական արժեքից 30% ավելի) հասանելի է միայն այն դեպքում, երբ սեփականատերը լիարժեք համագործակցում է, համաձայնվում է հրաժարվել իրավական պաշտպանության բոլոր գործիքներից։ Սա խտրական մոտեցում է, որը հակասում է ինչպես Վենետիկի հանձնաժողովի դիտարկումներին, այնպես էլ ՄԻԵԴ-ի և Սահմանադրության պահանջներին։ Անհրաժեշտ է հստակ տարանջատել իրավական գործընթացներին մասնակցությունը կամ առարկությունը՝ դիտավորյալ խոչընդոտումից, և նախագծում սահմանել, որ փոխհատուցման խթանման մեխանիզմները չեն կարող պայմանավորված լինել սեփականատիրոջ կողմից իր իրավունքների օգտագործմամբ։

Օրենքի նոր նախագծի Հոդված 11-ի 3-րդ մասի համաձայն․ <<Օտարվող սեփականության դիմաց սեփականատիրոջը տրամադրվում է նաև ձեռնարկատիրական գործունեության ընդհատման (դադարեցման) ժամանակաշրջանի, բայց ոչ ավելի, քան մեկ տարվա համար դրամական փոխհատուցում հարկային հայտարարագրի հիման վրա` կառավարության սահմանած կարգով>>։ Նախատեսվում է փոխհատուցում ձեռնարկատիրական գործունեության ընդհատման համար՝ առավելագույնը մեկ տարվա եկամտի չափով, հարկային հայտարարագրի հիման վրա։ Վենետիկի անձնաժողովը իր Օրենքի նախորդ նախագծի վերաբերյալ եզրակակացության մեջ հստակ նշել է, որ եթե օտարվող գույքը սեփականատիրոջ եկամուտի հիմնական աղբյուրն է, ապա անհրաժեշտ է գնահատել դրա ազդեցությունն ու փոխհատուցել փաստացի կրած եկամտային կորուստը։ Բացի այդ, Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի պրակտիկայի համաձայն՝ Հայաստանին վերաբերող գործերով, էական է համարվել, որպեսզի օրենքը նախատեսի հնարավորություն՝ դիտարկելու այն իրավիճակները, երբ օտարման ենթակա գույքը սեփականատիրոջ համար նշանակալի եկամուտ է ապահովում, ինչի հետևանքով օտարման արդյունքում վերջինս կրում է զգալի եկամտի կորուստ։ Սույն դեպքում խոսքը գնում է անձի կողմից իրականացվող ձեռնարկատիրական գործունեության եկամտի կորստի փոխհատուցման մասին։ Այդպիսի գործունեությունը, որպես կանոն, կրում է տևական, երկարաժամկետ բնույթ, ուստի մեկ տարվա համար տրվող փոխհատուցումը չի կարող համարվել համարժեք փոխհատուցում։ Այսինքն, չնայած այն հանագամանքին, որ պետությունը ցանկացել է մեղմացնել ձեռնարկատիրական գործունեություն իրականացնող սուբյեկտների կրած վնասը՝ նախատեսելով փոխհատուցում, այնուամենայնիվ, ձեռնարկատիրական գործունեությունը հանդիսանում է անձի եկամտի հիմնական աղբյուր, և մեկ տարվա եկամտի փոխհատուցումը չի կարող համարվել բավարար։ Առաջարկություն 3 Անհրաժեշտ է վերանայել նախագծի 11-րդ հոդվածի 3-րդ մասը ՝ նախատեսելով, որ փոխհատուցման չափը պետք է որոշվի ոչ թե առավելագույնը մեկ տարվա հարկային եկամտի չափով, այլ հաշվառի ձեռնարկատիրական գործունեության շարունակական բնույթն ու եկամտի հիմնական աղբյուր լինելը։ Հարկավոր է ապահովել հնարավորություններ փաստացի կրած վնասների ամբողջական գնահատման և արդարացի փոխհատուցման համար՝ հաշվի առնելով նյութական կորուստները։

Օրենքի նոր նախագծի 13-րդ հոդվածի 1-ին հետի համաձայն․ << Օտարվող գույքի սեփականատերը կամ օտարվող սեփականության նկատմամբ գույքային իրավունք ունեցողներն իրավունք ունեն սույն օրենքի 12-րդ հոդվածի 5-րդ մասի հիման վրա ձեռքբերողի սեփականության իրավունքի պետական գրանցումից հետո եռամսյա ժամկետում դիմել դատարան` սեփականության օտարման դիմաց փոխհատուցման չափը վիճարկելու պահանջով (...)>>։ Նույն հոդվածի 1․1 կետի համաձայն․ <<Սույն հոդվածի 1-ին մասով նախատեսված հայցի, ինչպես նաև հանրության գերակա շահ ճանաչելու որոշմանը և դրանից բխող գործողություններին, այդ թվում՝ օտարվող գույքի նկատմամբ ձեռքբերողի սեփականության իրավունքի գրանցմանն առնչվող որևէ այլ հայցի ներկայացումը չի կասեցնում և չի կարող կասեցնել համապատասխան գույքի վերաբերյալ հանրության գերակա շահ ճանաչելու մասին կառավարության որոշման կատարումը (...) >> Սույն կետերի վերաբերյալ Վենետիկի հանաձնաժողովն իր եզրակացության մեջ նշել է, որ պետք է գործի «նախօրոք և համարժեք փոխհատուցման» սկզբունքը՝ ըստ ՀՀ Սահմանադրության հոդված 60-րդ հոդվածի 5-րդ կետի։ Նրանք նշում էին, որ հնարավոր չէ նախօրոք փոխհատուցված համարել միայն դեպոզիտով վճարված գումարը, երբ փոխհատուցման չափը դեռ վիճարկվում է։ Խնդիրը պահպանվել է։ Նոր նախագիծը թույլ չի տալիս դադարեցնել կամ կասեցնել գույքի օտարման գործընթացը մինչև փոխհատուցման հարցը պարզվի։ Սա հակասում է Վենետիկի հանձնաժողովի այն դիրքորոշմանը, որ պետք է ապահովվի փոխհատուցման համարժեքությունը նախքան անձին սեփականության իրավունքից զրկելը։ Հանձնաժողովը նշում է, որ ՀՀ Սահմանադրության 60-րդ հոդվածի 5-րդ մասի նախնական և համարժեք փոխհատուցման երաշխիքի հետ սույն օրենքի համապատասխանության հարցը Հայաստանի Սահմանադրական դատարանի իրավասության շրջանակում է։ Սա առավել արդիական է, քանի որ գործող համակարգը կարող է հանգեցնել իրավիճակի, երբ փոխհատուցման մի մասը հատկացվում է միայն այն բանից հետո, երբ գույքը փոխանցվել է ձեռք բերողին։ Մասնավորապես՝ Օրենքի նոր նախագծի 13-րդ հոդվածի 2-րդ մասի <<բ>> կետում կա հետևյալ կարգավորումը․ << ձեռքբերողի կողմից դեպոզիտ հանձնած գումարը պակաս է դեպոզիտ հանձնելու օրվա դրությամբ սեփականության օտարման դիմաց համարժեք փոխհատուցման ենթակա գումարից, ապա փոխհատուցման գումարը հաշվարկվում է դատարանի կողմից՝ այդ օրվա դրությամբ: Դատարանի վճռում պետք է նշվի դեպոզիտ հաշվին վճարման ենթակա փոխհատուցման լրացուցիչ գումարը, ինչպես նաև փոխհատուցման ենթակա լրացուցիչ գումարը ստանալու իրավունք ունեցող բոլոր անձանց մասին, եթե օտարվող սեփականության դիմաց դատարանի սահմանած փոխհատուցման գումարը պետք է տրվի մեկից ավելի սեփականատերերի կամ նաև օտարվող սեփականության նկատմամբ գույքային իրավունքներ ունեցողներին>>։ Հանձնաժողովը հստակեցնում է, որ փոխհատուցման միայն մի մասի վճարումը ցանկացած դեպքում չի նշանակում, որ կատարվել է «նախնական և համարժեք» փոխհատուցում։ Անհրաժեշտ է ունենալ արդյունավետ մեխանիզմ, որը թույլ կտա նախքան անձին սեփականության իրավունքից զրկելու գործընթացի ավարտը բացառիկ դեպքերում վիճարկել տեսանելի հակասությունները ։ Ավելին, Վենետիկի հանձնաժողովը գտնում է, որ կարևոր է, որպեսզի զավթվող գույքի գնահատումն իրականացվի որակավորված մասնագետների կողմից, որոնք ունեն տվյալ ոլորտի մասնագիտացված փորձ։ Որպեսզի ապահովվի հետևողականություն՝ շուկայական արժեքի որոշման գնահատման մեթոդաբանությունը պետք է լինի հստակ և միատեսակ՝ բացառելով հակասությունները և տարբերեցումները զավթման գործընթացում։ Արդարության և թափանցիկության ապահովման նպատակով իրավական համակարգը պետք է նախատեսի նաև այլընտրանքային գնահատման հնարավորություն, որպեսզի սեփականատերերն ունենան մրցակցային գնահատման հասանելիություն՝ ապահովելով առավել հավասարակշռված և օբյեկտիվ փոխհատուցման որոշում։ Առաջարկություն 4 1. Սահմանել կարգավորում, որով դատարան դիմելու փաստը կասեցնում է գույքի օտարման գործընթացը կամ առնվազն դրա գրանցումը մինչև վճռի կայացումը։ 2. Օրենքում ամրագրել անկախ, մասնագիտացված գնահատման համակարգ՝ ապահովելով գույքի շուկայական արժեքի իրական գնահատումը՝ տարբեր գնահատողների մասնակցությամբ, ըստ անհրաժեշտության նաև սեփականատիրոջ կողմից հրավիրված։ 3. Սահմանել պարտադիր իրավական միջոց՝ բողոքարկելու ինչպես պետական գնահատումը, այնպես էլ դեպոզիտի հիման վրա ձևավորված ժամանակավոր վճարումները՝ մինչև սեփականությունից զրկելու վերջնական իրավազոր որոշումը։

Նոր Օրենքի նախագծով նախատեսվում է նաև փոփոխություններ ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքով, մասնավորապես, նախատեսվում է օրենսգրքում նոր <<Գլուխ 27․1՝ Հանրության գերակա շահ ճանաչելու վերաբերյալ կառավարության որոշման իրավաչափությունը վիճարկելու վերաբերյալ գործերի վարույթը>> վերտառությամբ գլխի ավելացում։ Սույն գլխի 200․3․ կետի համաձայն․ << Սույն գլխով նախատեսված գործերով ֆիզիկական և իրավաբանական անձինք Վարչական դատարան կարող են դիմել գերակա շահ ճանաչելու վերաբերյալ Հայաստանի Հանրապետության կառավարության որոշումն ուժի մեջ մտնելուց հետո՝ մեկամսյա ժամկետում>>։ Նույն գլխում առկա է նաև հետևյալ բովանդակությամբ հոդվածը․ <<Հոդված 200.5. 1. Դիմումի ապահովումը վարչական դատարանի որոշմամբ Գերակա շահ ճանաչելու վերաբերյալ Հայաստանի Հանրապետության կառավարության որոշման իրավաչափությունը վիճարկելու վերաբերյալ դիմումը վարույթ ընդունելը չի կասեցնում գերակա շահ ճանաչելու վերաբերյալ Հայաստանի Հանրապետության կառավարության որոշման կատարումը` բացառությամբ սույն հոդվածի 2-րդ մասով սահմանված դեպքերի: 2. Գործը վարույթ ընդունելուց հետո վարչական դատարանը դիմողի միջնորդությամբ կամ իր նախաձեռնությամբ մինչև գործի դատաքննության ավարտը կարող է կասեցնել վիճարկվող որոշման (դրա վիճարկվող դրույթի) գործողությունը` միայն դիմողի սեփականության իրավունքին առնչվող դրույթների մասով, եթե կասեցման մասին որոշում չընդունելը կարող է հանգեցնել անդառնալի կամ ծանր հետևանքների դիմողի կամ հանրության համար>>: Վերոնշյալ հոդվածների վերլուծությունից բխում է, որ Կառավարության որոշման օրինականությունը կարող է վիճարկվել Վարչական դատարանում ՝ որոշման ուժի մեջ մտնելուց հետո մեկ ամսվա ընթացքում, սակայն դատարանի կողմից հայցի ընդունումը ավտոմատ կերպով չի կասեցնում այդ որոշման կատարումը։ Այուամենայնիվ, դատարանը պահպանում է իր հայեցողությունը՝ կիրառելու կասեցում՝ միայն հայցվորի սեփականության իրավունքի վերաբերյալ դրույթների մասով, երբ կասեցման վերաբերյալ որոշում չկայացնելը կարող է առաջացնել անդառնալի կամ ծայրահեղ հետևանքներ հայցվորի կամ հանրության համար։ Նույնաբովանդակ կարգավորում նախատեսված է եղել նաև Օրենքի նախորդ նախագծում, որի վերաբերյալ ԵԽ Վենետիկի հանձնաժողովն իր եզրակացության մեջ նշել է հետևյալը․ << Վենետիկի հանձնաժողովը հիշեցնում է, որ գործադիր մարմինների և հանրային գործառույթներ իրականացնող մարմինների գործողությունների և որոշումների դատական վերահսկողության անհրաժեշտությունը համընդհանուր ճանաչված սկզբունք է, թեև ազգային փորձառությունները տարբեր են։ Հանձնաժողովը գտնում է, որ գործադիրի կողմից հանրության գերակա շահի ճանաչման որոշման վերաբերյալ բողոքները՝ դրանց ողջամտության, օրինականության կամ այլ ասպեկտների մասով, որոշ դեպքերում պետք է ունենան կասեցնող ազդեցություն, հակառակ դեպքում ստեղծվում է անարդար հավասարակշռություն՝ ի վնաս անհատի շահերի, ինչը հակասում է այն ընդհանուր սկզբունքին, ըստ որի՝ դատարանները կարող են կասեցնել պետական որոշումների կատարումը բողոքաբերի խնդրանքով։ Սա օրենքի գերակայության ամենաուժեղ երաշխիքներից մեկն է։ ՄԻԵԴ-ը ընդունել է, որ սեփականության իրավունքին միջամտող միջոցից տուժող անձինք պետք է հնարավորություն ունենան իրենց փաստարկները ներկայացնելու լիազորված մարմիններին, այդ թվում՝ վիճարկելու միջոցների անօրինականությունը կամ կամայականությունն ու անհիմն լինելը։ Իսկ կասեցման բացակայությունը կամ իրավակարգավորման անորոշությունը կարող են այդ հնարավորությունը վերածել ձևականության։ Նույն կարգավորումն առկա է նաև Օրենքի նոր նախագծում, որի հոդված 9-ը ունի հետևյալ բովանադակությունը․ << Հոդված 9. Հանրության գերակա շահ ճանաչելու կամ սեփականության նախնական ուսումնասիրության մասին կառավարության որոշման բողոքարկումը 1. Հանրության գերակա շահ ճանաչելու մասին կառավարության որոշումն օտարման ենթակա սեփականության սեփականատիրոջ կամ շահագրգիռ այլ անձի կողմից կարող է բողոքարկվել դատարան՝ հանրության գերակա շահ ճանաչելու մասին կառավարության որոշումն ուժի մեջ մտնելուց հետո՝ մեկ ամսվա ընթացքում: Որոշման վիճարկումը չի կասեցնում դրա կատարումը` բացառությամբ Հայաստանի Հանրապետության վարչական դատավարության օրենսգրքով նախատեսված դեպքերի: 2. Սեփականությունն ուսումնասիրելու մասին կառավարության որոշումն ուսումնասիրման ենթակա սեփականության սեփականատիրոջ կամ շահագրգիռ այլ անձի կողմից կարող է բողոքարկվել դատարան՝ սեփականությունն ուսումնասիրելու մասին կառավարության որոշումն ուժի մեջ մտնելուց հետո՝ երկու ամսվա ընթացքում: Որոշման վիճարկումը չի կասեցնում դրա կատարումը` բացառությամբ Հայաստանի Հանրապետության վարչական դատավարության օրենսգրքով նախատեսված դեպքերի>>: Փաստորեն, ներկայիս օրենսդրական նախագիծը, ինչպես և նախորդը, ձևականորեն նախատեսում է կասեցման ոչ արդյունավետ մեխանիզմ։ Դատարանի կողմից կասեցում կիրառելու հնարավորությունը սահմանափակվում է հայցվորի սեփականության իրավունքին վերաբերող դրույթներով։ Ինչպես նշում է Վենետիկի հանձնաժողովը, նման սահմանափակումն խաթարում է դատարան դիմելու արդյունավետ իրավունքի իրականացումը։ Եթե դատարանը հայցն ընդունելով չի կարող ժամանակավորապես դադարեցնել վեճի առարկա հանդիսացող կառավարության որոշման կատարումը, ապա հնարավոր է, որ այդ ակտը կատարվի մինչև գործի քննության ավարտը՝ առաջացնելով անդառնալի իրավական կամ փաստական հետևանքներ։ Դա նշանակում է, որ դատարան դիմելու հնարավորությունը վերածվում է ձևականության, ինչը հակասում է ինչպես ՄԻԵԴ նախադեպային իրավունքի, այնպես էլ օրենքի գերակայության սկզբունքին։ Առաջարկություն 5 1. Սահմանել արդյունավետ և ընդլայնված կասեցման հնարավորություն. Օրենքով պետք է նախատեսվի, որ դատարանը կարող է իր հայեցողությամբ, ինչպես նաև հայցվորի միջնորդությամբ, կասեցնել գերակա շահ ճանաչելու որոշման ամբողջական կամ մասնակի կատարումը՝ ոչ միայն սեփականության իրավունքի, այլ նաև այլ հիմնական իրավունքների խախտման ռիսկի պարագայում։ Հատկապես, երբ կա իրական վտանգ անդառնալի հետևանքների անհատի կամ հանրության համար։ 2. Անհրաժեշտ է ամրագրել, որ դատարանը կարող է կիրառել կասեցում այն դեպքերում, երբ հայցվորը ներկայացնում է բավարար փաստեր, որոնց հիման վրա դատարանն արձանագրում է, որ կառավարության որոշումը, որը վիճարկվում է, հնարավոր է հանդիսանա իրավաչափության, ողջամտության կամ համաչափության խախտում։ Սա համահունչ կլինի նաև ՄԻԵԴ նախադեպային իրավունքում ամրագրված պահանջներին։

Օրենքի նախագծի 12-րդ հոդվածի 5-րդ կետը սահմանում է հետևյալ կարգավորումը․ << Եթե օտարվող սեփականության սեփականատերը և օտարվող սեփականության նկատմամբ գույքային իրավունքներ ունեցողները ձեռքբերողի կողմից փոխհատուցման գումարը դեպոզիտ հանձնելու մասին սույն օրենքի 17-րդ հոդվածով սահմանված կարգով պատշաճ ծանուցվելուց հետո երկշաբաթյա ժամկետում չեն ստանում դեպոզիտ հանձնված գումարը, ապա օտարվող սեփականության նկատմամբ սեփականության իրավունքը ձեռքբերողին է փոխանցվում օրենքի ուժով՝ փոխհատուցման ենթակա գումարը դեպոզիտ հանձնելուն հաջորդող երեսուներորդ օրը և այդ հիմքով դադարեցվում են նաև օտարվող սեփականության նկատմամբ առկա գույքային իրավունքները, սահմանափակումները և ծանրաբեռնվածությունները: Տվյալ դեպքում օտարվող գույքի նկատմամբ ձեռքբերողի սեփականության իրավունքի պետական գրանցման համար հիմք են հանդիսանում գերակա շահ ճանաչելու մասին կառավարության որոշումը և լիազոր մարմնի կողմից տրամադրված գրավոր տեղեկատվությունը` Կառավարության որոշումը տվյալ գույքի մասով ուժը կորցրած ճանաչելու հիմքերի բացակայության վերաբերյալ, օտարման պայմանագրի նախագիծը սույն օրենքով սահմանված ժամկետում օտարվող սեփականության սեփականատիրոջը և գույքային իրավունքներ ունեցողներին ուղարկելը հավաստող ապացույցները և փոխհատուցման գումարը դեպոզիտ հանձնելու վերաբերյալ նոտարի կամ դատարանի կողմից տրված տեղեկանքը, որը ներառում է նաև նոտարի կամ դատարանի հավաստիացումն առ այն, որ փոխհատուցման գումարը դեպոզիտ մուտքագրելուց հետո երկշաբաթյա ժամկետում օտարվող սեփականության սեփականատերերը և օտարվող սեփականության նկատմամբ գույքային իրավունքներ ունեցողներն այն չեն ստացել>>։ Նույն հոդվածի 6 -րդ կետը սահմանում է հետրյալը․ <<Օտարվող սեփականության սեփականատերերը և օտարվող սեփականության նկատմամբ գույքային իրավունքներ ունեցողները պարտավոր են ձեռքբերողի սեփականության իրավունքի պետական գրանցումից հետո` երկու ամսվա ընթացքում օտարված սեփականությունը հանձնել ձեռքբերողին, իսկ օտարվող սեփականությունն անշարժ գույք լինելու դեպքում` ազատել օտարվող անշարժ գույքը և այն հանձնել ձեռքբերողին: Սույն մասով նախատեսված ժամկետում նախկին սեփականատիրոջ կամ գույքային իրավունքներ ունեցողների կողմից օտարված սեփականությունը ձեռքբերողին չհանձնվելու դեպքում նախկին սեփականատիրոջ կամ գույքային իրավունքներ ունեցողների վտարումն օտարված սեփականության տարածքից իրականացվում է (ներխուժումը վերացվում է) կամ օտարված գույքը նրանցից վերցվում է և նոր սեփականատիրոջն է հանձնվում Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիական օրենսգրքով և կառավարության որոշմամբ սահմանված կարգով>>: Սույն հոդվածների վերլուծությունից բխում է, որ օտարումը փաստացի դարձվում է հնարավոր առանց կողմերի համաձայնության կամ դատական որոշման՝ փոխհատուցման գումարի մուտքագրումից ընդամենը 30 օր անց, անկախ նրանից՝ արդյոք սեփականատերը բողոքարկում է փոխհատուցման չափը։ Նույնաբովանդակ կարգավորում նախատեսված էր նաև Օրենքի նախորդ նախագծում, որի վերաբերյալ Վենետիկի հանձնաժողովը իր եզրակացության մեջ նշել է հետևյալը․<<Հանձնաժողովը նկատում է, որ նման ձևակերպումը կարող է կամայականորեն բացառել նաև հիմնավոր պահանջները, քանի որ կարող է բացառել օտարման կասեցումը նույնիսկ այն դեպքերում, երբ փոխհատուցման չափը կամ օտարման գործընթացի այլ առանցքային տարրեր լուրջ և հիմնավորված կերպով վիճարկվում են>>։ Առաջարկություն 6 1. Անհրաժեշտ է սահմանել արագացված դատական վերահսկողություն Օրենքով նախատեսել, որ սեփականության փոխանցումը տեղի չունենա, մինչև անկախ փորձագետի մասնակցությամբ որոշվի փոխհատուցման համարժեքությունը։ Հաստատել կարճ և ողջամիտ ժամկետ՝ այս դատավարության ավարտի համար , որպեսզի հնարավոր լինի նաև խուսափել հանրային շահի ծրագրերի անհարկի ուշացումից։ 2. Հաստատել կասեցման հնարավորություն՝ որոշ պայմաններում Դատարաններին պետք է տալ հնարավորություն, որոշ դեպքերում կասեցնել սեփականության փոխանցումը, երբ առկա են հիմնավոր պատճառներ, որոնք կասկածի տակ են դնում փոխհատուցման իրավաչափությունը։ 3. Անկախ փորձագետի եզրակացության պարտադիրության ապահովում Սահմանել, որ փոխհատուցման չափը պետք է հաստատվի անկախ գնահատման միջոցով, հատկապես եթե դրա շուրջ առկա է վեճ։ 4. Ապահովել իրական իրավական միջոցների հասանելիություն Դատարանները պետք է ունենան լիազորություն ոչ միայն փոխհատուցման չափը փոխելու, այլ նաև՝ գնահատելու ողջ գործընթացի իրավաչափությունը։

Գործող օրենքի համաձայն՝ մասնավոր անձինք կարող են հանդիսանալ հանրության գերակա շահի անվան տակ օտարվող գույքի ձեռքբերողներ՝ նույնիսկ այն դեպքերում, երբ գործընթացը իրականացվում է առանց մրցույթի և առանց հանրային վերահսկողության։ «Հանրության գերակա շահերի ապահովման նպատակով սեփականության օտարման մասին» ՀՀ օրենքի 6-րդ հոդվածի համաձայն՝ ձեռքբերող կարող է լինել պետությունը, համայնքը կամ կազմակերպություն, սակայն եթե ձեռքբերողը պետությունը չէ, օրենքը սահմանում է միայն ձևական ընթացակարգ՝ պետական մարմնի միջոցով դիմելու ձևով։ Օրենքով որևէ սահմափակում կամ ստուգման մեխանիզմ չկա՝ այդ մասնավոր կազմակերպությունների նախնական ստուգման (due diligence), ֆինանսական հուսալիության, նախկին գործունեության, կամ հանրային հեղինակության վերաբերյալ։ Միաժամանակ օրենքով չեն սահմանվում մրցութային գործընթացի անհրաժեշտություն կամ թափանցիկության ապահովման դրույթներ։ Այս իրավակարգավորումը ստեղծում է կամայականության և կոռուպցիոն սխեմաների իրական հնարավորություններ։ Պրակտիկան ցույց է տալիս, որ հանրային գերակա շահի անվան տակ իրականացվող սեփականության օտարումները իրականացվել են առանց մրցույթների, առանց ծրագրերի հանրային ներկայացման, առանց կառուցապատող անձանց կամ կազմակերպությունների նախապես ճանաչման, ստուգման, ինչը հանգեցրել է շահագրգիռ մասնավոր անձանց կողմից քաղաքացիների իրավունքների հիմնարար խախտման։ Մասնավոր ձեռքբերողների՝ որպես «անձեռնմխելի գործընկերների» ներգրավումը առանց հանրության իրազեկման հանգեցրել է այնպիսի իրավական միջավայրի, որտեղ պետական իշխանության գործառույթների իրականացումը փաստացի դելեգացվել է անհայտ ծագմամբ և հաճախ՝ անկայուն իրավական կամ ֆինանսական վիճակով անձանց։ Կառավարության ընդունած որոշումները, որոնց միջոցով հողամասերն ուղղակիորեն տրամադրվել են կառուցապատողներին առանց մրցույթի, հակասում են ոչ միայն հրապարակայնության և թափանցիկության սահմանադրական սկզբունքներին, այլ նաև ստեղծում են մարդու իրավունքների խախտման մեխանիզմ։ Այսինքն, պետական մարմինը չի կարող լիազորված լինել սեփականությունը ձեռքբերող մասնավոր անձանց միջև «ընտրողական» տրամադրման կարգով գույք հատկացնել՝ առանց հստակ չափորոշիչների։ ՍԴ-ի կողմից բազմիցս արձանագրվել է, որ նման գործընթացներում պետք է ապահովվի իրավական որոշակիություն, կանխատեսելիություն, թափանցիկություն և վերահսկելիություն։ Մասնավոր անձանց ընդգրկումը, առանց մրցութային գործընթացի և հանրային վերահսկողության, խախտում է նաև ՀՀ Սահմանադրության բովանդակությունը, որով ամրագրվում է պետական մարմինների գործառույթների թափանցիկության ապահովման պարտավորությունը։ Ավելին, եթե քաղաքացիների գույքն օտարվում է իբր «պետական կարիքների» համար, ապա այդ գործընթացի ամբողջ շղթան՝ ծրագրի ստեղծումից մինչև ձեռքբերողներին իրավունքի փոխանցումը, պետք է լինի հանրային վերահսկողության ներքո։ Հակառակ դեպքում՝ պետությունը իր պատասխանատվությունը դե ֆակտո փոխանցում է մասնավորներին՝ առանց որևէ երաշխիքի, որ վերջիններս իրականում ի վիճակի են կամ մտադիր են իրականացնել հանրային ծրագրեր։ Դրա վառ օրինակներից է Հյուսիսային պողոտայի կառուցապատման դեպքը, որով հստակ երևում է, որ կառուցապատման իրավունքի տրամադրումը եղել է առանց հանրային մրցույթի, իսկ կառուցապատողները կամ չեն ունեցել բավարար կարողություն՝ ծրագրերն ավարտելու համար, կամ չեն ապահովել գույքի արդար փոխհատուցում՝ փաստացի հանգեցնելով գույքի բռնազավթման։ Ավելին, պետական մարմինները չեն ստանձնել որևէ վերահսկողություն մասնավոր ձեռքբերողների կողմից իրենց պարտականությունների կատարողականի նկատմամբ ։ Այս պարագայում անհրաժեշտ է օրենսդրորեն սահմանել • ձեռքբերողների ընտրության մրցութային և հանրային ընթացակարգ, • նրանց նախնական ստուգման (due diligence) պարտադիր պահանջներ, • բացառել քրեական անցյալ կամ անբարեխիղճ փորձ ունեցող սուբյեկտների ներգրավումը, • ապահովել ֆինանսական երաշխիքների և ծրագրի հրապարակայնության պարտադիր ներկայացում, • և վերջապես՝ ապահովել, որ պետությունը հանդես գա որպես պայմանագրային պատասխանատու կողմ, չթողնելով գործընթացը միայն մասնավոր անձանց հայեցողությանը։ Հակառակ դեպքում՝ գործող կարգավորումները նպաստում են կոռուպցիոն համակարգերի կայացմանը և հանրային շահի անվան տակ փաստացի նպաստում են անհատների կամ մասնավոր խմբերի հարստացմանը՝ պետական գործառույթների հաշվին։ Առաջարկություն 1. 1. Ձեռքբերողների ընտրության մրցութային կարգավորում. Օրենսդրորեն պետք է ամրագրել, որ բացառությամբ այն դեպքերի, երբ ձեռքբերողն անմիջականորեն պետությունն է, սեփականության օտարումը կարող է իրականացվել միայն բաց, թափանցիկ և մրցութային ընթացակարգով, որին կարող են մասնակցել միայն օրինական ծագման, հանրային վստահություն վայելող և մասնագիտական կարողություններ ունեցող սուբյեկտները։ 2. Նախնական ստուգման (due diligence) իրավական մեխանիզմների ներդրում. Պետք է սահմանել պարտադիր ստուգման ընթացակարգ՝ ներառյալ ֆինանսական կայունության ապացույցներ, իրավական վեճերի ու անբարեխիղճ վարքի բացակայության վկայություններ և իրական շահառուների նույնականացում։ 3. Քրեական անցյալի և անբարեխիղճ վարքի արգելք. Սահմանել հստակ բացառման չափանիշներ՝ կոռուպցիոն, հարկային իրավախախտումների և տնտեսական հանցագործությունների դատապարտված կամ բացահայտված անձանց/կազմակերպությունների մասնակցությունը բացառելու համար։ 4. Ֆինանսական երաշխիքների համակարգ. Ձեռքբերողները պետք է ներկայացնեն բանկային երաշխիքներ, ապահովագրություններ կամ այլ գործիքներ՝ ծրագրի իրականացումը երաշխավորելու նպատակով, ինչպես նաև ներկայացնեն ներդրումային աղբյուրների հստակ բացահայտում։ 5. Ծրագրի հանրային ներկայացման պարտադիր ընթացակարգ. Օրենքով պետք է սահմանել հանրային ներկայացման ու քննարկման պարտադիր փուլ՝ ներառյալ նախագծի նպատակները, փուլերը, կառուցապատողի և ծրագրի տվյալները, ինչպես նաև բողոքարկման և հարցերի բարձրացման հնարավորությունները։ 6. Պետության պայմանագրային մասնակցություն և վերահսկողություն. Պետությունը պետք է հանդես գա որպես պայմանագրային կողմ՝ վերապահված վերահսկող լիազորությամբ և գործընթացի նկատմամբ պատասխանատվությամբ։ Սա կերաշխավորի քաղաքացու իրավունքների պաշտպանությունը և թույլ չի տա պետական պատասխանատվության շրջանցում։ 7. Կառուցապատողների նկատմամբ մշտադիտարկում և արագ արձագանքման մեխանիզմ. Պետությունը պետք է մշակի կառուցապատողների գործունեության շարունակական վերահսկողության մեխանիզմ՝ արձագանքելու իրավախախտումներին (օրինակ՝ ապօրինի քանդում, փոխհատուցման բացակայություն և այլն)՝ մինչև ծրագրի դադարեցում կամ պայմանագրի լուծում։ 8. Իրավական պարտավորությունների հստակեցում վերահսկողության գործընթացում. Պետությունը պարտավոր է իրականացնել վերահսկողություն և պատասխանատվություն կրել թե՛ պայմանագրային, թե՛ քաղաքական մակարդակներում՝ խախտումների վերացման ուղղությամբ միջոցներ ձեռնարկելով։

Ներկայում գործող օրենսդրական դաշտում գերակա հանրային շահ ճանաչելու վերաբերյալ կառավարության որոշումներն ընդունվում են այն պայմաններում, երբ այդ որոշումներում հանրային շահի բովանդակությունը հաճախ մնում է ոչ ամբողջապես ձևակերպված, իսկ ծրագիրն իրագործելու կոնկրետ մեխանիզմները՝ չնյութականացված։ Մասնավորապես, «Հանրության գերակա շահերի ապահովման նպատակով օտարվող սեփականության մասին» ՀՀ օրենքի 7-րդ հոդվածով սահմանվում են այն տվյալները, որոնք պետք է նշվեն Կառավարության որոշման մեջ ։ Սակայն գործնականում այդ որոշումները չեն պարունակում անհրաժեշտ մակարդակի որոշակիություն, որը թույլ կտար գնահատել՝ արդյոք տվյալ ծրագիրը իր բովանդակությամբ իսկապես ենթադրում է հանրային գերակա շահ, և արդյոք միջոցները համարժեք են տվյալ նպատակին հասնելու համար։ Երբ ծրագիրը նյութականացված չէ, ապա անհնար է դառնում կիրառել համաչափության սկզբունքը՝ մասնավոր և հանրային շահերը համադրելու համար։ Հենց համաչափության սկզբունքն է այն չափանիշը, որի հիման վրա պետք է պարզել՝ արդյոք հնարավոր է տվյալ դեպքում հանրային շահը գերադասել մասնավոր շահից։ ՀՀ Սահմանադրության 78-րդ հոդվածը, որը սահմանում է համաչափության սկզբունքը, միանշանակ պահանջում է, որ սահմանափակման համար ընտրված միջոցները պետք է համարժեք լինեն սահմանափակվող հիմնական իրավունքին և նպատակին։ Սա ենթադրում է կոնկրետ միջոցների առկայություն, որոշակի ծրագիր և դրա իրականացման հստակ մեխանիզմներ, ինչը հիմնականում բացակայում է։ Այս իրավիճակում, երբ կառավարությունը հռչակում է հանրային գերակա շահ, սակայն չի նյութականացնում ծրագիրը և դրա բաղադրիչները, դատարանները ևս զրկվում են հնարավորությունից գնահատել՝ արդյոք տվյալ միջոցները նպատակահարմար են, անհրաժեշտ են, և որ ամենակարևորն է՝ արդյոք համաչափ են։ Այսինքն՝ հանրային շահի ճանաչումը ինքնին դատական վերահսկողությունից դուրս է մնում, քանի որ ոչ մի փաստական հիմք չի ներկայացվում համաչափության ստուգման համար։ Բազմաթիվ դեպքերում ծրագրերը կամ չեն ավարտվել, կամ չեն համապատասխանել իրենց նախանշված նպատակներին, և բացակայում են պետական երաշխիքներ, որոնք կապահովեին ծրագրերի լիարժեք իրականացումը։ Այսինքն՝ հանրային գերակա շահի հիմքով օտարված գույքի փոխարեն հանրությունն ի վերջո որևէ նյութական օգուտ չի ստացել։ Այդպիսի դեպքերում հանրային շահը պարզապես բառային հռչակագիր է՝ առանց իրականացման որևէ մեխանիզմի, և այդպես էլ չի վերածվում նյութական արդյունքի։ Այս իրողությունը հակասում է նաև Սահմանադրական դատարանի կողմից որդեգրած մոտեցումներին։ Օրինակ՝ ՍԴՈ-92, ՍԴՈ-630 և ՍԴՈ-815 որոշումներում ՍԴ-ն նշել է, որ ցանկացած սահմանափակում, այդ թվում՝ սեփականության օտարում, պետք է հիմնված լինի իրավաչափ նպատակի և դրա հասնելու համար համարժեք միջոցների վրա։ Նյութականացված ծրագիրն է այն փաստարկը, որի հիման վրա հնարավոր է համադրել հանրային և մասնավոր շահերը։ Առանց այդ ծրագրի, այդ համադրումը դառնում է ենթադրությունների վրա հիմնված և կորցնում է իր իրավական հիմքը։ Բացի այդ, երբ ծրագիրը նյութականացված չէ, սեփականատիրոջ նկատմամբ սահմանափակումներն ունեն մշտական ազդեցություն՝ նույնիսկ այն պարագայում, երբ ծրագիրն այսպես էլ կյանքի չի կոչվում։ Այդպիսի պայմաններում ստեղծվում է այնպիսի իրավական միջավայր, որտեղ անձը զրկվում է գույքի ազատ օգտագործման իրավունքից, չի կարող գույքը օտարել, օգտագործել նպատակային ձևով, քանի որ այն գտնվում է «օտարման գոտում», որի ճակատագիրը անհայտ է։ Նման իրավիճակներն իրենցից ներկայացնում են ոչ միայն իրավական անորոշություն, այլ նաև անհամաչափ միջամտություն սեփականության իրավունքին՝ Սահմանադրության 60-րդ և 78-րդ հոդվածների, ինչպես նաև միջազգային իրավունքի տեսանկյունից։ Վերջապես, այն հանգամանքը, որ նույնիսկ տարիներ անց շատ ծրագրեր չեն սկսվում կամ չեն ավարտվում, վկայում է այն մասին, որ թեև սեփականության դադարեցման իրավական հետևանքներն արդեն առաջացել են, հանրային շահը որպես նյութական արդյունք այդպես էլ մնում է չիրականացված։ Նման պայմաններում անհնար է համաչափության սկզբունքի կիրառումը, և հետևաբար՝ հանրային շահի գերակայության վերաբերյալ ցանկացած պնդում զրկվում է փաստական հիմքից։ Առաջարկություն 2. 1. Անհրաժեշտ է՝ օրենքով հստակ սահմանել պահանջներ հանրային գերակա շահի ծրագրերի նախնական նյութականացման համար, ներառյալ՝ ծրագրի ֆինանսավորման աղբյուրները, իրականացման ժամկետները, պատասխանատու մարմինները և կատարողականի վերահսկողության մեխանիզմները։ 2. Հանրային գերակա շահի վերաբերյալ կառավարության որոշման ընդունումից առաջ պետք է պարտադիր կերպով անցկացվի բազմաբաղադրիչ փաստահավաք և տնտեսական հիմնավորման գործընթաց, որը ենթակա կլինի հրապարակայնացման և դատական վերահսկողության։ 3. Պետք է ներդրվի մեխանիզմ, որով եթե ծրագիրն օտարման որոշումից որոշակի ժամկետում չի սկսվում կամ դադարեցվում է, ապա սեփականության սահմանափակումները վերացվում են, իսկ գույքի սեփականատիրոջ իրավունքները վերականգնվում են՝ ներառյալ վնասների հատուցման հնարավորությամբ։ 4. Անհրաժեշտ է նախատեսել ծրագրից առաջ պարտադիր փաստահավաք և իրավաքաղաքական վերլուծության փուլ՝ նոր նախագծի համապատասխանությունը նախկինում արձանագրված խախտումներին և դրանց հաղթահարման միջոցներին պարզելու նպատակով, այդ գործընթացը պետք է իրականացվի անկախ փորձագետների կողմից և զեկուցվի կառավարությանը՝ հրապարակային։ 5. Օրենսդրորեն պետք է ամրագրվի, որ փաստահավաք հանձնաժողովների եզրակացությունները օգտագործվում են որպես պարտադիր վերլուծական հիմք՝ նոր գերակա շահի ծրագրերի սահմանման և գնահատման փուլերում, քանի որ դրանք փաստում են նախկին սխալներն ու համակարգային խախտումների իրական ռիսկը։

Օրենքի Նախագծի 7-րդ հոդվածի 6-րդ մասում առկա է հետևյալ կարգավորումը․ <<Եթե օտարման ենթակա սեփականության սեփականատիրոջ կամ այդ սեփականությունը փաստացի տնօրինողի կողմից խոչընդոտվում են սեփականության նկարագրության արձանագրության կազմման աշխատանքները, ապա լիազոր մարմինը սեփականության նկարագրության արձանագրությունը կազմում է առկա հնարավորությունից ելնելով, առնվազն երկու ընթերակաների մասնակցությամբ, որը և հիմք է հանդիսանում բարելավումները գնահատելու համար: Սույն մասով նախատեսված դեպքերում ընթերակա կարող է լինել օտարման ենթակա սեփականության օտարմամբ և նկարագրության կազմմամբ չշահագրգռված գործունակ ֆիզիկական անձը, որն ունակ է լրիվ և ճիշտ ընկալելու իր ներկայությամբ կատարվող գործողությունները։ Ընթերական ծանոթանում է սեփականության նկարագրության արձանագրությանը և ստորագրում այն՝ առկայության դեպքում շարադրելով իր դիտողությունները, ինչպես նաև ներկայացնելով տեղեկություններ օտարվող սեփականության սեփականատիրոջ, գույքային իրավունքներ ունեցող այլ անձանց և ձեռքբերողի հետ իր հարաբերությունների մասին>>։ Վերոնշյալ հոդվածի վերլուծությունից բխում է, որ ընթերականների ներգրավումը նախատեսվում է այն դեպքերում, երբ սեփականատերը կամ գույքի փաստացի տնօրինողը խոչընդոտում է նկարագրության արձանագրության կազմմանը։ Չնայած այն հանգամանիք, որ հենց <<խոչընդոտել>> տերմինն է կրկին օգտագործվում, որին անդրադարձել ենք սույն առաջարկության Դիտարկում 1-ում, այս պարագայում մենք առերեսվում ենք այլ մարտահրավերի։ Նախագծի 7-րդ հոդվածի բովանդակությունից պարզ չէ՝ ի՞նչ գործառույթ պետք է իրականացնեն ընթերականները և ի՞նչ է նրանց մասնակցության նպատակը, եթե նրանք չունեն մասնագիտական կարողություններ՝ արձանագրությունների արժանահավատությունն ու դրանց մեջ ներառված տվյալների ճշգրտությունը գնահատելու համար։ Ընդ որում, ընթերակաների ընտրության համար որևէ չափանիշ կամ ընթացակարգ սահմանված չէ, և ցանկացած գործունակ անձ կարող է ընդգրկվել այս գործընթացում՝ դրանով իսկ լեգիտիմության կեղծ պատրանք ստեղծելով։ Նախագծով առաջարկվող կարգավորումները չեն լուծում այս հիմնախնդիրը։ Ընթերական ենթադրվում է, որ ծանոթանում է արձանագրությանը, ստորագրում այն՝ ներկայացնելով իր դիտողությունները, սակայն չի սահմանվում, թե ինչ իրավական կամ փաստական արժեք կարող են ունենալ այդ դիտողությունները, կամ ինչպես են դրանք արժևորվելու հետագա փուլերում։ Իրականում ընթերակաների ներգրավումը ոչ միայն չի նպաստում սեփականության արձանագրությունների արժանահավատության ապահովմանը, այլ նաև վտանգ է ստեղծում, որ դրանցով կհիմնավորվեն հետագա գնահատումները։ Տրամադրված օրինակները ցույց են տալիս, որ գույքի շուկայական արժեքի որոշումն, ի հեճուկս օրենքի պահանջների, իրականացվում է բացառապես ԾԻԳ աշխատակիցների կազմած նկարագրության արձանագրությունների և դրանց կցված լուսանկարների հիման վրա՝ առանց որակավորում ունեցող փորձագետի կողմից գույքի տեղազննության։ Այդ արձանագրությունները, որոնցում ընթերակաները պարզապես իրենց ներկայությունն են վկայում, իրականում չեն կարող հանդիսանալ շուկայական գնահատման արժանահավատ և մասնագիտական հիմք։ Նախագծով առաջարկվում է նաև, որ այն դեպքերում, երբ արձանագրության կազմման գործընթացը խոչընդոտվում է, ապա այդ արձանագրությունները և դրանց հիման վրա որոշված փոխհատուցման չափը չեն կարող վիճարկվել ու անվավեր ճանաչվել ձևակերպման որոշ պահանջների չպահպանման հիմքով։ Այս կարգավորումն իր հերթին վտանգում է դատական պաշտպանության իրավունքը՝ զրկելով քաղաքացիներին իրավունքից՝ բողոքարկել ոչ մասնագիտական հիմքով կազմված և մասնագիտական ստուգման չենթարկված փաստաթղթերի հիման վրա սեփականությունից զրկվելու որոշումները։ Արդյունքում ընթերակաների ինստիտուտի ներմուծումը՝ առանց այն հստակ սահմանելու և մասնագիտական գործառույթներով համալրելու, ոչ միայն չի ապահովում օտարման թափանցիկությունն ու արդարությունը, այլ նաև լեգիտիմացնում է ոչ մասնագիտական, միակողմանի գործընթացները, որոնք կարող են նպաստել անհամաչափության և կամայականության խորացմանը՝ անձանց գույքային իրավունքների միջամտության հարցում։ Առաջարկություն 3․ 1. Անհրաժեշտ է սահմանել ընթերակաների ինստիտուտի կիրառելիության հստակ պայմաններն ու սահմանափակումները, այդ թվում՝ թե որ իրավիճակներում է ընթերակայի ներկայությունը պարտադիր, և որ դեպքերում այդ ընթացակարգը պետք է փոխարինվի միայն մասնագիտացված փորձագետի մասնակցությամբ, օրինակ՝ գույքի գնահատման, փաստական նկարագրման կամ այլ մասնագիտական վերլուծության դեպքում։ 2. Պետք է նախատեսել ընթերականների ընտրության իրավական հստակ չափորոշիչներ, այդ թվում՝ անկախություն, շահագրգռվածության բացակայություն, պատշաճ իրավունակություն, ինչպես նաև բացառել նրանց ընդգրկումը, եթե նրանք կապ ունեն ծրագրի իրականացնողների կամ շահառուների հետ։ 3. Ընթերականների գործառույթները պետք է հստակ ձևակերպվեն օրենքով՝ սահմանելով նրանց դիտարկումների փաստաթղթային, փաստական և իրավական արժեքը, որպեսզի նրանք չդիտարկվեն պարզապես «ներկայություն վկայող», այլ՝ սահմանափակ բայց արդյունավետ վերահսկող դեր ունեցող սուբյեկտներ։ 4. Կանխատեսել է անհրաժեշտ ընթերակաների վերապատրաստման համակարգ, որն ապահովում է նվազագույն գիտելիքներ՝ արձանագրությունների, գույքի նկարագրության և փաստական տվյալների փաստաթղթայնացման հարցերում։ 5. Արգելել բացառապես ընթերակաների ստորագրությամբ հաստատված արձանագրությունների հիման վրա փոխհատուցման որոշման կայացումը, եթե չկա համապատասխան որակավորում ունեցող անկախ փորձագետի կողմից կատարված տեղազննում և մասնագիտական գնահատական։ 6. Հստակ ամրագրել, որ ընթերակաների մասնակցությունը չի կարող սահմանափակել անձանց դատական պաշտպանության իրավունքը, և որ արձանագրության ձևի կամ ընթացակարգի խախտումներն ինքնին կարող են հիմք հանդիսանալ դրանց վիճարկման և անվավեր ճանաչման համար։