«ՀԱՆՐԱՊԵՏԱԿԱՆ Թ. 1 ՀԱՏՈՒԿ ԿՐԹԱՀԱՄԱԼԻՐ» ՊԵՏԱԿԱՆ ՈՉ ԱՌԵՎՏՐԱՅԻՆ ԿԱԶՄԱԿԵՐՊՈՒԹՅՈՒՆԸ «ՀԱՆՐԱՊԵՏԱԿԱՆ ՄԱՆԿԱՎԱՐԺԱՀՈԳԵԲԱՆԱԿԱՆ ԿԵՆՏՐՈՆ» ՊԵՏԱԿԱՆ ՈՉ ԱՌԵՎՏՐԱՅԻՆ ԿԱԶՄԱԿԵՐՊՈՒԹՅԱՆԸ ՄԻԱՑՄԱՆ ՁԵՎՈՎ ՎԵՐԱԿԱԶՄԱԿԵՐՊԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ

Ի պատասխան ՀՀ կառավարության կողմից մեր նախորդ իրավական դիրքորոշմանը տրված պարզաբանման՝ Ուսումնասիրելով ներկայացված հիմնավորումները՝ արձանագրում ենք, որ դրանք չեն վերացնում մեր կողմից բարձրացված իրավական, քաղաքական և սոցիալական մտահոգությունները։ Ընդհակառակը՝ առկա են հավելյալ հանգամանքներ, որոնք խորացնում են վերակազմավորման ընթացակարգային թերությունների և մասնագիտական հետևանքների ռիսկերը։ 1. ԸՆԴՈՒՆԵԼՈՒԹՅԱՆ ԳՈՐԾԸՆԹԱՑԻ ՍԱՀՄԱՆԱՓԱԿՄԱՆ ՀԱՆԳԱՄԱՆՔՆԵՐԸ Պարզաբանման մեջ նշվում է, որ Կրթահամալիրում 2024–2025 ուստարվա ընթացքում առկա է ընդամենը 7 սովորող՝ որպես վերակազմավորման հիմնավորում։ Սակայն արձանագրվել է փաստացի իրավիճակ, երբ վերջին տարիներին ընդունելության գործընթացը դե ֆակտո դադարեցվել է՝ առանց հրապարակային իրավական ակտի կամ կարգադրության։ Այս իրավիճակը հանգեցրել է այնպիսի վիճակի, որում կառույցը զրկվել է իր բնականոն գործառույթից՝ առանց օրինական գործընթացի, իսկ դրանից բխող հետևանքն օգտագործվել է որպես որոշման կայացման հիմք։ Նման գործելակերպը միջազգային իրավական շրջանակներում կարող է դիտարկվել որպես վարչական լիազորությունների փաստացի չարաշահման նշույլ՝ հակասելով իրավունքի գերակայության և թափանցիկության սկզբունքներին։ Նման մոտեցումը հակասում է ինչպես ՀՀ Սահմանադրության 83.1-րդ հոդվածին, ՀՀ «Երեխայի իրավունքների մասին» օրենքի 7-րդ և 8-րդ հոդվածներին, այնպես էլ՝ ՄԱԿ-ի Երեխայի իրավունքների մասին կոնվենցիայի (CRC) 28-րդ հոդվածին՝ կրթության մատչելիության ապահովման պարտավորություն, Տնտեսական, սոցիալական և մշակութային իրավունքների միջազգային դաշնագրի (ICESCR) 13-րդ հոդվածին՝ հավասար կրթության իրավունքի ապահովում, Եվրախորհրդի Խորհուրդ թիվ R(2006)5 հանձնարարականին՝ երեխաների կրթության իրավունքի պաշտպանություն։ 2.ՎԻՃԱԿԱԳՐԱԿԱՆ ԵՎ ԿԱՐԻՔՆԵՐԻ ԳՆԱՀԱՏՄԱՆ ԲԱՑԱԿԱՅՈՒԹՅՈՒՆ Նախագծում բացակայում է որևէ պաշտոնական վիճակագրություն, որը կհաստատեր, որ կրթության առանձնահատուկ պայմանների կարիք ունեցող երեխաների թիվը (ներառյալ վարքային խնդիրներ ունեցողները) Հանրապետությունում նվազել է։ Չկա կարիքների գնահատում, ռիսկեր, կանխատեսելիություն կամ փոխարինող ծառայությունների քարտեզագրում։ Այս բացակայությունը լուրջ մտահոգություն է առաջացնում՝ միջազգային չափորոշիչների տեսանկյունից, մասնավորապես՝ ՄԱԿ-ի Երեխաների այլընտրանքային խնամքի ուղեցույցների (A/RES/64/142) 21-րդ կետի պահանջների համատեքստում։ 3.ՇԱՀԱՌՈՒ ԻՆՍՏԻՏՈՒՑԻՈՆԱԼ ԿԱՐԾԻՔՆԵՐԻ ԲԱՑԱԿԱՅՈՒԹՅՈՒՆ Ներկայիս Կրթահամալիրը միակ մասնագիտացված կառույցն է ՀՀ-ում, որը ծառայում է վարքային ռիսկի բարձր խմբի երեխաների կրթության և վերաինտեգրման նպատակներին։ Պարզաբանման մեջ բացակայում է որևէ հղում շահառու կառույցների մասնագիտական կարծիքների վերաբերյալ։ Մասնավորապես, չի ներկայացվել որևէ տեղեկատվություն այն մասին, թե արդյոք դիտարկվել են հետևյալ մարմինների դիրքորոշումները՝ Մարդու իրավունքների պաշտպանի գրասենյակ, UNICEF, Անչափահասների արդարադատության կենտրոն (Juvenile Justice Centre), ՀՀ ՆԳՆ՝ Անչափահասների հանցագործության կանխարգելման վարչություն, ՀՀ Քննչական կոմիտե։ Սա լուրջ ընթացակարգային բացթողում է, որը հակասում է ինչպես ՄԱԿ-ի Երեխայի իրավունքների մասին կոնվենցիայի 3-րդ հոդվածին (երեխայի լավագույն շահի առաջնահերթություն), այնպես էլ՝ Երեխայի իրավունքների կոմիտեի 12-րդ ընդհանուր մեկնաբանությանը՝ միջոլորտային համագործակցության կարևորության վերաբերյալ։ 4.ԿՐԹՈՒԹՅԱՆ ԻՐԱՎՈՒՆՔԻ ԽԱԽՏՄԱՆ ՌԻՍԿ՝ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ԱՆՎՍՏԱՀԵԼԻ ՀԱՄԱՏԵՔՍՏՈՒՄ Պարզաբանման մեջ նշվում է, թե Կրթահամալիրի սովորողները կտեղափոխվեն հանրակրթական դպրոցներ։ Սակայն հանրակրթական համակարգը դեռևս չունի բավարար մեթոդաբանական, հոգեբանական և կառույցային կարողություններ՝ ապահովելու արդյունավետ ներառում։ Առանց բավարար նախապայմանների՝ նման տեղափոխումը կարող է հանգեցնել՝ ա) կրթական գործընթացից դուրս մղման, բ) սոցիալական խարանավորման, գ) և իրավական խոցելիության։ Սա հակասում է ՀՀ «Հանրակրթության մասին» օրենքի 4-րդ հոդվածին, ինչպես նաև՝ 1) CRC 28-րդ հոդվածին, 2) ICESCR 13-րդ հոդվածին, 3) Եվրախորհրդի Խորհուրդ թիվ R(2006)5 հանձնարարականին։ 5. ՄԱՍՆԱԳԻՏԱԿԱՆ ԻՆՔՆԱԲԱՎՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ԿԱՌԱՎԱՐՉԱԿԱՆ ԿԱՐՈՂՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԿՈՐՈՒՍՏ Կրթահամալիրի՝ որպես առանձին իրավաբանական անձ վերակազմավորումը՝ որպես «Հանրապետական մանկավարժահոգեբանական կենտրոնի» (ՀՄԿ) ենթաբաժին, կհանգեցնի մի շարք անշրջելի հետևանքների։ 1) ՀՄԿ-ի մանդատը չի ներառում ուսումնական գործընթացի կազմակերպումը, 2) Կրթահամալիրի կուտակած մասնագիտական փորձը, ինստիտուցիոնալ մշակույթը և աշխատակազմի կայունությունը չեն կարող լիարժեք պահպանվել նման կառուցվածքում։ 3) Կկորցվի կառավարչական ինքնուրույնությունը, մասնագիտական նախաձեռնությունը, զարգացման հնարավորությունը։ Իրականում, սա կարող է դիտարկվել ոչ թե արդյունավետ ինտեգրում, այլ ոլորտի մասնագիտացված ներուժի կորուստ։ 6. ՀԱԿԱՍՈՒԹՅՈՒՆ ՀՀ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹՅԱՆ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆԸ ԵՎ ՄԻՋԱԶԳԱՅԻՆ ՊԱՐՏԱՎՈՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻՆ Նախագիծը հակասում է ՀՀ կառավարության՝ 1) 567-Ն (18․04․2024) 2) և 1842-Ն (21․11․2024) որոշումներին, որոնցով նախատեսվում է՝ * հատուկ դպրոց-ռեսուրս կենտրոնների ստեղծում, * ոլորտային կարողությունների զարգացում։ Առանց իրավաչափ գնահատման նման որոշումը կարող է դիտարկվել որպես հակասություն Հայաստանի ստանձնած պարտավորություններին՝ 1) ԵՄ-ՀՀ Համապարփակ և ընդլայնված գործընկերության համաձայնագրի (CEPA) դրույթներին, 2) Եվրախորհրդի՝ Կրթության ժողովրդավարական մշակույթի շրջանակային առաջարկին։ Որպես հանրային քաղաքականություն՝ այս որոշումը՝ առանց իրավունքի գերակայության, հանրային մասնակցության, և հաշվետվողականության սկզբունքների ապահովման, կարող է վնասել ՀՀ միջազգային հեղինակությանը։ ԵԶՐԱԿԱՑՈՒԹՅՈՒՆ Առանց համարժեք գնահատման, ընթացակարգային երաշխիքների և երեխայի լավագույն շահի առաջնայնացման՝ «Հանրապետական թիվ 1 հատուկ կրթահամալիրի» լուծարումը կարող է դիտարկվել որպես որոշում, որը առաջնահերթություն չի տալիս խոցելի խմբերի երեխաների կրթության և պաշտպանության իրավունքներին։ Այսպիսի որոշումը՝ առանց բավարար փաստահենքման, կարող է դառնալ վտանգավոր նախադեպ՝ պետական իշխանության գործառույթների սահմանազատման բացթողումների, ինստիտուցիոնալ թափանցիկության պակասի, և քաղաքական կամքի սխալ ուղղորդման պայմաններում։ Կոչ ենք անում ՀՀ կառավարությանը մշակել և իրականացնել այնպիսի քաղաքականություն, որը համապատասխանում է միջազգային չափանիշներին և ՀՀ ստանձնած պարտավորություններին՝ միաժամանակ խուսափելով որոշումների կայացման այնպիսի մոդելներից, որոնք կարող են խաթարել վստահությունը՝ թե՛ ներպետական, և թե՛ միջազգային գործընկերների շրջանակում։ Սույն փաստաթուղթը հանդիսանում է մեր կողմից ներկայացվող վերջնական իրավական դիրքորոշումը։ Հաշվի առնելով ներկայացված հիմնավորումների ամբողջականությունը՝ տվյալ փուլում որևէ հավելյալ պարզաբանում կամ մեկնաբանություն նպատակահարմար չենք համարում։ Համոզված ենք, որ ներկայացված բովանդակությունը բավարար է հարցի վերաբերյալ իրավաչափ և կշռադատված եզրակացություն ձևավորելու համար։

ԴԻՐՔՈՐՈՇՈՒՄ Ուսումնասիրելով Հայաստանի Հանրապետության կառավարության կողմից ներկայացված ««Հանրապետական թիվ 1 հատուկ կրթահամալիր» պետական ոչ առևտրային կազմակերպությունը «Հանրապետական մանկավարժահոգեբանական կենտրոն» պետական ոչ առևտրային կազմակերպությանը միացման ձևով վերակազմակերպելու մասին» որոշման նախագիծը (այսուհետ՝ «Նախագիծ») և դրա հիմնավորումը (այսուհետ՝ «Հիմնավորում»), ներկայացնում ենք մեր առարկությունները և առաջարկությունները՝ հիմք ընդունելով հետևյալ իրավաչափ և փաստական հանգամանքները․ 1․ ԵՐԵԽԱՆԵՐԻ ԿՐԹՈՒԹՅԱՆ ԻՐԱՎՈՒՆՔԻ ԽԱԽՏՈՒՄ •«Հանրապետական թիվ 1 հատուկ կրթահամալիր» պետական ոչ առևտրային կազմակերպությունը (այսուհետ՝ «Կրթահամալիր») հանդիսանում է ՀՀ-ում միակ մասնագիտացված հաստատությունը, որն իրականացնում է վարքային խորը խանգարումներ, հակասոցիալական վարք, թափառաշրջիկություն կամ իրավախախտման հակումներ ունեցող երեխաների կրթություն և համալիր աջակցություն։ •Չնայած Նախագծի 4-րդ կետում նշվում է, որ մինչև 2024–2025 ուսումնական տարվա ավարտը Կրթահամալիրում սովորող 7 երեխաներն արդեն տեղափոխվելու են այլ ուսումնական հաստատություններ, առկա է լուրջ մտահոգություն, որ այդ նվազման հիմքում դրված են վարչական ճնշման մեխանիզմներ, այլ ոչ թե կարիքի բացակայությունը։ •Ըստ ՀՀ «Երեխայի իրավունքների մասին» օրենքի 7-րդ հոդվածի և ՄԱԿ-ի Երեխայի իրավունքների կոնվենցիայի 23-րդ հոդվածի՝ պետությունը պարտավոր է ապահովել կրթության իրավունքի լիարժեք իրացումը՝ ելնելով երեխայի անհատական կարիքներից և լավագույն շահերից։ 2․ ԳՆԱՀԱՏՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳԻ ԿԱՆԽԱԿԱԼՈՒԹՅՈՒՆ և ԳՈՐԾԱՌՈՒՅԹՆԵՐԻ ԽԱԽՏՈՒՄ •Գնահատող մարմինը՝ «Հանրապետական մանկավարժահոգեբանական կենտրոնը» (այսուհետ՝ «Կենտրոն»), ըստ առկա տեղեկությունների, արհեստականորեն նվազեցնում է երեխաների խնդիրների աստիճանը՝ հիմք ստեղծելով մասնագիտացված հաստատության լուծարման համար։ •Այսպիսով, Կենտրոնը փաստացի ստանձնում է ոչ իրեն վերապահված գործադիր լիազորություններ՝ խախտելով լիազորությունների սահմանազատման սահմանադրական սկզբունքը։ •ՀՀ «Երեխայի իրավունքների մասին» օրենքի 8-րդ հոդվածը հստակ սահմանում է, որ նման երեխաների աջակցության և կրթության կազմակերպումն ենթակա է անհատականացված և բազմաչափ գնահատման՝ առանց ձևական կամ ստանդարտացված մոտեցումների։ 3․ ՕՐԵՆՍԴՐԱԿԱՆ ՀԱԿԱՍՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ և ՌԱԶՄԱՎԱՐԱԿԱՆ ԱՆՀԱՄԱՊԱՏԱՍԽԱՆՈՒԹՅՈՒՆ •Չնայած Նախագծի Հիմնավորման մեջ հղում է արվում ՀՀ գործող օրենսդրությանը, Նախագիծն ակնհայտորեն հակասում է՝ * «Հանրակրթության մասին» օրենքի 19.4 հոդվածին (փոփոխություն՝ ՀՕ-35-Ն, 09․02․2022թ.), ըստ որի՝ նախատեսվում է հատուկ դպրոց-ռեսուրս կենտրոնների առկայությունը։ * ՀՀ կառավարության N 567-Ն (18․04․2024թ.) և N 1842-Ն (21․11․2024թ.) որոշումներին, որոնցով հաստատված են այդ ռեսուրս կենտրոնների կառուցվածքն ու գործառույթները։ *Այս առումով, Կառավարության կողմից ներկայացված Նախագիծը փաստացի հակասում է իր իսկ կողմից ավելի վաղ ընդունված իրավական ակտերին՝ խաթարելով իրավական որոշումների կայունության և կանխատեսելիության սկզբունքը։ 4․ ԱՇԽԱՏԱՆՔԱՅԻՆ ԻՐԱՎՈՒՆՔՆԵՐԻ ԽԱԽՏՈՒՄ •Կրթահամալիրում աշխատում են շուրջ 64 մասնագետներ, այդ թվում՝ բարձր որակավորում ունեցող երկարամյա աշխատակիցներ։ •Նախագծում բացակայում են հստակ երաշխիքներ նրանց աշխատատեղերի պահպանման, սոցիալական պաշտպանության և վերատեղավորման վերաբերյալ։ •Ըստ ՀՀ Աշխատանքային օրենսգրքի 113-րդ հոդվածի, ՀՀ Սահմանադրության 57-րդ հոդվածի և ԱՄԿ Կոնվենցիա N 158-ի՝ պետությունը պարտավոր է ապահովել․ 1.Աշխատողների նախնական ծանուցում, 2.Հնարավորության սահմաններում այլընտրանքային աշխատանքի առաջարկ, 3.Վարձատրման և սոցիալական երաշխիքների տրամադրում՝ լուծարման դեպքում։ •Նախագծում բացակայում են դրույթներ, որոնք կարգավորում են հատկապես կենսաթոշակային տարիքի կամ խոցելի խմբերի աշխատողների սոցիալական ապահովության հարցերը։ 5․ ԳՈՒՅՔԱՅԻՆ ՎԵՐԱՀՍԿՈՂՈՒԹՅԱՆ ԳԵՐԱԿԱՅՈՒԹՅՈՒՆ ԿՐԹԱԿԱՆ ՆՊԱՏԱԿԻ ՆԿԱՏՄԱՄԲ •Նախագծի 1-ին կետի համաձայն՝ Կրթահամալիրի ողջ գույքը փոխանցվում է ՀՀ տարածքային կառավարման և ենթակառուցվածքների նախարարության պետական գույքի կառավարման կոմիտեին։ •Հաշվի առնելով, որ գույքի հետագա օգտագործման մասին որոշում դեռևս գոյություն չունի (կետ 6), ծագում են հիմնավոր կասկածներ, որ վերակազմակերպման հիմնական դրդապատճառը կրթական բարեփոխումը չէ, այլ՝ ռեսուրսների վերահսկողության և վերաբաշխման վարչական գործընթացը։ 6․ ՀԻՄՆԱՎՈՐՄԱՆ ՓԱՍՏԱԹՂԹԱՅԻՆ ԹԵՐԻ ԵՎ ԱՆՈՐՈՇ ԴՐՈՒՅԹՆԵՐ •Թեև նշվում է, որ Կրթահամալիրի փորձը կօգտագործվի վարքի ռեսուրս կենտրոնի շրջանակներում, հիմնավորման մեջ բացակայում են․ * Իրավական կարգավիճակի հստակեցում, * Ֆինանսավորման աղբյուրների ապահովում, * Կադրային և մասնագիտական շարունակականության երաշխիքներ։ * Հետևաբար, գործող մոդելը մասնագիտացված աջակցություն ապահովող հաստատությունից վերածվում է չհստակեցված կարգավիճակ ունեցող կառուցվածքային միավորի՝ անորոշ ապագայով։ 7. ՀԱՆՐԱԿՐԹԱԿԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳԻ ՊԱՏՐԱՍՏՎԱԾՈՒԹՅԱՆ ՊԱԿԱՍ՝ ՎԱՐՔԱՅԻՆ ԽՈՐԸ ԽԱՆԳԱՐՈՒՄՆԵՐ և ՀԱԿԱՍՈՑԻԱԼԱԿԱՆ ՎԱՐՔ ՈՒՆԵՑՈՂ ԵՐԵԽԱՆԵՐԻ ՆԵՐԱՌՄԱՆ ՀԱՄԱՐ •Հանրակրթական ուսումնական հաստատությունները, որոնցում ըստ Նախագծի պետք է տեղափոխվեն Կրթահամալիրի սովորողները, չունեն համապատասխան մասնագիտական ներուժ և ենթակառուցվածքներ՝ նման երեխաների կրթական կարիքների բավարարումը ապահովելու համար։ •Մասնավորապես՝ հանրակրթական դպրոցների մանկավարժական կազմը և վարչական անձնակազմը չունեն բավարար որակավորում, վերապատրաստում կամ գործնական փորձառություն՝ վարքային խորը խանգարումներ, հակասոցիալական վարք կամ իրավախախտման հակումներ ունեցող երեխաների հետ աշխատանքի համար։ •Սույն մոտեցումն իրավաբանորեն հակասում է ՀՀ «Երեխայի իրավունքների մասին» օրենքի 7-րդ և 8-րդ հոդվածներին, որոնցով պետությունն ունենում է պարտականություն՝ ապահովել կրթության իրավունքի իրականացման անհատականացված և համապատասխան ձևաչափ, ինչպես նաև կազմակերպել սոցիալ-հոգեբանական աջակցություն՝ երեխայի անհատական կարիքներին համարժեք պայմաններով։ •Նման պատրաստվածության բացակայության պայմաններում այս երեխաների տեղափոխումը հանրակրթական համակարգ, առանց համալիր աջակցության մեխանիզմների, հանգեցնում է նրանց կրթական մարգինալացման, երկրորդային խարանավորման, հնարավոր հեռացման դպրոցից կամ քրեականացման։ Այս իրավիճակը խախտում է նաև ՄԱԿ-ի Երեխայի իրավունքների կոնվենցիայի 23-րդ և 28-րդ հոդվածներով ամրագրված սկզբունքները՝ կրթության մատչելիության, ներառականության և մասնագիտացված աջակցության ապահովման առումով։ •Նկատի ունենալով վերոնշյալը՝ նման քաղաքականությունը չի կարող համարվել երեխայի լավագույն շահի ապահովում՝ ՀՀ Սահմանադրության 83.1 հոդվածի, ինչպես նաև «Կրթության մասին» և «Հանրակրթության մասին» օրենքների լույսի ներքո։ Առաջարկություններ Ելնելով վերը ներկայացված իրավական, սոցիալական և կրթական հիմնավորումներից՝ առաջարկում ենք․ ՄԵՐԺԵԼ` ՀՀ կառավարության կողմից ներկայացված որոշման Նախագիծը, քանի որ այն․ •Խախտում է երեխաների կրթության և հոգեբանական աջակցության հիմնարար իրավունքները։ •Հակասում է ՀՀ գործող օրենսդրությանը և կառավարության ավելի վաղ ընդունված որոշումներին։ •Զրկում է աշխատակիցներին սոցիալական և աշխատանքային երաշխիքներից։ •Պարունակում է ռեսուրսների վերահսկողության ոչ թափանցիկ ենթատեքստ։ ՓՈԽԱՐԵՆԸ՝ •Կրթահամալիրին շնորհել հատուկ դպրոց-ռեսուրս կենտրոնի պաշտոնական կարգավիճակ,ամրագրելով այն որպես պետական կրթական քաղաքականության բաղադրիչ՝ համաձայն ՀՀ կառավարության N 567-Ն և N 1842-Ն որոշումների։ •Կրթահամալիրին, իբրև հատուկ դպրոց-ռեսուրս կենտրոն, վերապահել նաև հանրակրթական ուսումնական հաստատությունների մանկավարժական կազմի վերապատրաստման գործառույթ՝ վարքային խորը խանգարումներ և հակասոցիալական վարք ունեցող երեխաների հետ աշխատանքի հմտությունների ձևավորման նպատակով։ Նման մոտեցումը կհամապատասխանի ՀՀ «Հանրակրթության մասին» օրենքի 19.4 հոդվածի պահանջներին, ինչպես նաև ՀՀ կառավարության թիվ 567-Ն (18.04.2024թ.) և 1842-Ն (21.11.2024թ.) որոշումներով ամրագրված դպրոց-ռեսուրս կենտրոնների գործառույթներին, որտեղ շեշտվում է ոչ միայն ուղղակի ուսուցման ապահովումը, այլև՝ հանրակրթական համակարգի կարողությունների բարձրացումը։ Սա կապահովի հանրակրթական ոլորտի կայուն ներառականության և մասնագիտական պատրաստվածության բարձր մակարդակ՝ առանց ռիսկի՝ երեխաների իրավունքների խախտման կամ անպատրաստ միջավայր տեղափոխման։ •Կառավարական ռազմավարությունների շրջանակում ապահովել քաղաքականություն, որը միտված է գործող հաստատությունների վերազինմանն ու կարողությունների զարգացմանը, այլ ոչ թե նրանց լուծարմանը կամ միավորմանը։